آب انبار

وقتی شهرتان در احاطه کویر است و تا چشم کار می کند شن و ریگ دیده می شود، به طور قطع آب، دغدغه اصلی شما خواهد بود. زمانی که هنوز آب لوله کشی معنا و مفهومی در این شهر و دیار نداشت، آب و هوای خشک و رودخانه های فصلی و باران کم، ساکنین را واداشت تا هنر و هوش خود را برای بیرون کشیدن آب از زیرِ زمین به کار ببرند و آب را از مناطق کوهستانی به نزدیک شهر و نقطه سکونت خود هدایت کنند. این روش زندگی مردمی بود که در شهرهای کویری مثل یزد زندگی می کردند.

قنات راه بیرون کشیدن آب از زمین

به چاه هایی که برای بیرون کشیدن آب از اعماق زمین حفر می شود “قنات” می گویند. در شهر یزد قطعا نقطه حفر چاه( قنات یا کاریز) در منطقه ای پرآب (دامنه شیرکوه، جنوب شهر یزد) انتخاب می شد. در این صورت بعد از چند متر حفرِ زمین(۱۰ الی ۱۵ متر) به آب می رسیدند. در فاصله ای چند متری(حدودا ۲۰ متر) از حلقه اول(مادر چاه)، حلقه دوم (خُشکَه چاه) با ارتفاعی کمتر حفر می شد تا جایی که به آب نرسند، زیرا باید چاه اول به دوم وصل می شد. به فاصله هر ۲۰ الی ۲۵ متر یک حلقه چاه حفر می شد و با استفاده از شیب ۱ درصد، حلقه های چاه را به یکدیگر وصل می کردند. اتصال تمامی چاه ها به مادرچاه در مرحله آخر صورت می گرفت تا در زمان حفر سایر چاه ها آب در آن ها جریان نداشته باشد و مانع حفر نباشد. کانالِ قنات یا کاریز تا رسیدن به سطح زمین ممکن است چندین کیلومتر طول داشته باشد. شیب زمین و عمق چاه مادر، طول یک رشته کاریز را مشخص می کند. هر چه سطح آب زیرزمینی پایین تر باشد طبیعتا عمق چاه مادر نیز بیش تر خواهد بود.
به نقطه ای که آب در سطح زمین ظاهر می شود “مَظهَر قنات” گفته می شود که بهترین نقطه برای ذخیره آب است. حداکثر عمق آب در زیرِ زمین باید ۵ متر باشد. در این نقطه برای رسیدن به آب، سطح زمین را به طول ۱۰ الی ۱۵ متر حفر می کردند.

دلیل ذخیره سازی آب در زیرِ زمین

بعد از حفر قنات قدم بعدی برای ایرانیان ذخیره سازی آب برای تمام فصول بود، زیرا اغلب قنات ها دور از مرکز شهر و دسترس مردم حفر می شد. گرما و جریان هوا باعث تبخیر آب ها در سطح زمین و هوای آزاد موجب آلوده شدن آب می شد. به همین دلیل مردم به فکر ذخیره کردن آب درون گودال و زیرزمین ها و در نهایت ایجاد ” آب انبار” افتادند.

تاثیر آب انبار در فرهنگ بومی

آب انبار در فرهنگ بومی مردم نواحی گرم و خشک نیز تأثیر زیادی داشت. از گذشته های دور شاهد پیوندی عجیب میان آب و آیین های مذهبی بوده ایم. هم چنین تحقیقات نشان می دهد ذخیره سازی آب در زیرِ زمین ریشه در تمدن های باستانی ایران و مصر دارد. در منطقه “چُغازنبیل” می توان قدیمی ترین نمونه آب انبار که مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد مسیح است را مشاهده نمود.
معماری آب انبارهای یزد از یک سو بیانگر هویت ساکنان آن و از سویی عنصر اجتماعی، اقتصادی و تمدنی محسوب می شوند. به گونه ای که در یزدِ باستان شاهد هم جواری آب انبارها با آتشکده ها در مرکز محله ها بوده ایم و در دوران بعد از اسلام نیز می توان این هم نشینی را در کنار مساجد مشاهده کرد. آب انبارها علاوه بر نقش اصلی خود که ذخیره سازی آب بود، از عوامل تاثیرگذار در تشکیل بافت شهری و تجمع افراد در یک ناحیه نیز محسوب می شدند.
از آن جا که همیشه در فرهنگ ایرانیان آب ارزشمند بوده و “آناهیتا” ایزد بانوی آب، دارای مقامی والا است، در آیین زرتشتیان، پاک نگه داشتن آب یکی از ارکان دین به شمار می رود (همان گونه که در دین اسلام آب را سرچشمه حیات می دانند) به همین دلیل تعداد زیادی از آب انبارهای یزد توسط زرتشتیان ساخته یا وقف (سنتی دیرینه که افراد پول یا زمین خود را به شخص یا مکانی خاص می بخشند و منافع به دست آمده از آن را به مصرفی خاص می رسانند که به مال یا زمین وقف شده “موقوفه” می گویند) شده است.
در گذشته، اغلب افرادی بنا یا آب انباری را می ساختند یا وقف می کردند که دارای فرزند نبودند یا فرزند پسر نداشتند. به این ترتیب با ساخت یا وقف یک بنا، نام خانوادگی خود را حفظ می کردند. به عبارتی می توان گفت مردم ساخت یا وقف آب انبار را به نوعی با ادامه نسل آن فرد معادل می دانستند. آب انبار علی اکبر در میبد، آب انبار بی بی فاطمه گلشن و حاجی طیبه در یزد، از جمله این آب انبارها هستند.

ماهیت آب انبار

آب ‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرِ زمین در شهرها، روستاها، دژها، مسیرهای کاروان رو (در رباط ها و کاروان سراها) و در دل کوه ها ساخته می شد. به این شکل دسترسی به آب در روزهای کم آبی، زمان محاصره توسط دشمن و استفاده از آب خنک در تابستان آسان تر بود. به آب انبار، اَنباز، حوض انبار، سردابه، بِرکه، مَصنَع، مَنبَع و گاه آبدان نیز گفته می شد. در گویش یزدی، آب انبار را “اومبار”می نامند. طبق تحقیقات انجام شده از گذشته دور تا زمان قاجار به آب انبار “مَصنَعه” می گفتند.

اهمیت آب انبار در ادوار مختلف

در دوران قاجار کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار بود به همین دلیل در این دوره آب انبارهای زیادی ساخته شد. در دوران رضا شاه پهلوی با وجود شروع موج تجدد خواهی، باز هم تجار و بازرگانان زیادی به دنبال ساخت و وقف آب انبار بودند. بسیاری از این آب انبارها تا سال ۱۳۵۰ هجری شمسی هم چنان رونق داشتند و مورد استفاده مردم قرار می گرفتند. شاید بتوان یکی از دلایل علاقه مردم به ساخت و وقف آب انبارها را حفظ فرهنگ و رسوم گذشتگان و دوری جستن از زندگی ماشینی نوظهور دانست.

ویژگی های آب انبار

آب انبارها اغلب از آجر، ملات و گاها سنگ ساخته می شدند (مانند آب انبار نزدیک زیارتگاه چکچک زرتشتیان). برای پوشش مخزن و پله نیز آجر به کار می بردند. البته متناسب با قسمت های مختلف آب انبار مصالح مورد استفاده نیز فرق می کرد. مثلاً برای دیواره مخزن از آهک، برای چیدن آجرها و آب بندی بنا و جلوگیری از گندیدن آب از مخلوط خاکستر و ماسه و آهک استفاده می شد.
سخت ترین قسمت ساخت آّب انبار، ساخت سقف و پوشش گنبدی شکل روی مخزن است، زیرا معمار باید بتواند سقفی با دهانه ۱۵ متر آن هم بدون استفاده از آهن و بتون بسازد.

قسمت های مختلف آب انبار

آب انبار از چند اِلمان معماری تشکیل شده که شامل مخزن، راه پله( نحوه دسترسی)، پاشیر، سَردر، نورگیر، بادگیر و فضاهای وابسته به آب انبار است.
مخزن: منبعی که آب در آن نگه داری می شد را مخزن می گفتند و آن را ستون دار و بی ستون با مقطعی به شکل مربع، مربع مستطیل، هشت ضلعی و دایره می ساختند. بهترین جا برای ساخت مخزن و ذخیره آب، نقطه ای بود که آب آب قنات به سطح زمین می رسید (مظهر قنات). عمق و دهانه مخزن نیز به تعداد ساکنین آن منطقه بستگی داشت.
زمان پر کردن مخزن آب انبار، ماه های دی و بهمن بود. زمانی که کشاورزی انجام نمی شد و می توانستند آب را ذخیره کنند. به این ترتیب آب به مدت یک سال در مخزن نگهداری می شد. برای نگندیدن آب، از بالای مخزن، سنگ نمک داخل آب می انداختند. به دلیل راکد بودن آب، سنگ نمک در کل آب حل نمی شد و به مرور زمان حدود یک متر ته مخزن، آب نمک غلیظ تشکیل می شد. به همین دلیل شیرِ آب یک متر بالاتر از کف مخزن ساخته می شد تا هنگام برداشتن آب، آب نمک با آن مخلوط نشود. بعد از تمام شدن آب مخزن، برای پر کردن مجدد آن ابتدا باید آب نمک های کف مخزن تمیز می شد تا زمان ریخته شدن آبِ جدید، نمک در کل آب حل نشود و آن را شور نکند.
تمیز کردن کف مخزن آب انبارها با عمقی زیاد، کاری بسیار دشوار و سنگین بود به نحوی که از عهده مردم عادی بر نمی آمد. دست هایی قدرتمند و روحیه ای قوی می خواست که پهلوانان شهر هر دو را دارا بودند. به همین دلیل است که کنار اغلب آب انبارها، زورخانه مشاهده می شود.
پلکان (نحوه دسترسی): نحوه دسترسی به آب در آب انبار های مختلف، متفاوت بود. به عنوان مثال در آب انبارهای شهری و روستایی پلکان و پاشیر به کار می رفت. در آب انبارهای صحرایی و کشاورزی، اغلب از روش دستی یا با استفاده از شیب ملایم زمین به آب دسترسی پیدا می کردند. بعضی از آب انبارهای عمومی نیز پاشیر نداشتند و برای برداشت مستقیم آب از مخزن، پلکانی در داخل مخزن از سطح زمین تا کف آن ساخته می شد. در برخی از آب انبارهای عمومی با گنجایش کم، هیچ پله ای وجود نداشت و از طریق دریچه ای که به صورت مستقیم به مخزن متصل بود با استفاده از وسیله ای سطل مانند به نام “دَلو” آب بر می داشتند.
آب انبارها اغلب دارای پلکانی به شکل یک پاگرد، دو پاگرد و سه پاگرد (آب انبار سید فتح الدین رضا) هستند که به صورت موازی، عمود و گاهی در امتداد یکدیگر ساخته شده اند. در یزد هر سه نوع این معماری را می توان مشاهده کرد. این پاگردها علاوه بر این که به عنوان محلی برای استراحت موقت در هنگام پایین رفتن از پله ها محسوب می شدند، در برخی مواقع دارای اتاقک های کوچک و بزرگی بودند که آن ها را برای استراحت در خنکای آب انبار می ساختند. هم چنین برخی اوقات اقلامی نیز در آن جا فروخته می شد.
پاشیر(پای شیر آب): به محلی که شیر آب در آن جا قرار داشت “پاشیر” می گفتند. برای برداشت آب از مخزن، شیر بزرگ برنجی به آن متصل می شد که به شکل یک نصف هشت گوش و یا مربع بود. در برخی موارد در آن جا سکویی برای نشستن می ساختند و هواکش و محلی برای هرز آب نیز وجود داشت.
سَردر: سَردر به عبارتی همان راهنمای ورود به آب انبار است. در اکثر آب انبارها بر سردر، کتیبه کوچک سنگی که بر روی آن نام سازنده و واقف آن حک شده است قرار دارد. از آن جا کهآن جا آب انبارها دارای دو قسمت روباز و سرپوشیده بودند گاهی دارای دو سردر یکی در قسمت روباز و دیگری در قسمت سرپوشیده بودند، اما اغلب سردر اصلی در قسمت سرپوشیده است.
بادگیرها: راه های زیادی برای سالم و خنک نگه داشتن آبِ درون مخزن اندیشیده می شد، مثلا مخازن را با دیوارهایی قطور پایین تر از سطح زمین می ساختند و بادگیرهایی بر سقف و روی دیوار آن ها بنا می کردند. وجود بادگیر مولکول های سطح آب را همیشه تازه نگه می داشت و پدیده تبخیر نیز باعث می شد گرما از محیط آب گرفته شود و به این ترتیب آبِ آب انبار همیشه خنک بود.

بادگیر و نقش آن در آب انبار

بادگیرها در اشکال مختلف نقش اصلی خنک کردن آب انبارها و نیز منازل را به عهده داشتند. بادگیر دارای یک ستون و در بالای آن دریچه هایی است که می تواند ۱ تا ۸ طرفه باشد. در داخل این دریچه ها تیغه های نازکی فضای داخلی بادگیر را به بخش های متعدد عمودی تقسیم می کند تا باد را از بیرون به داخل کشیده و آن را به سطح آب مخزن برساند. باد خنک پس از برخورد با آب، هوای گرم جمع شده زیر سقف را از طریق سایر بادگیرها یا دریچه بالای سقف یا گنبد (هواکش) به بیرون از مخزن هدایت می کند. به این شکل جریان هوا توسط بادگیرها در مخزن شکل می گیرد. در آب انبارهایی که بادگیر نداشتند، یک یا چند دهانه بر روی سقف به شکل نیمکره یا مخروطی ایجاد می کردند و هواکشی شبیه بادگیری کوتاه برای ایجاد جریان هوا می ساختند.

تقسیم بندی آب انبارها بر اساس تعداد بادگیر

به دلیل نقش مهم بادگیرها در تهویه هوا، آب انبارهای یزد به آب انبار یک بادگیری( آب انبار ندوشن)، آب انبار دو بادگیری ( آب انبار حظیره، دخمه، شهدای فهرج) آب انبار سه بادگیری (جواد روستای شمس، چمن اردکان) آب انبار چهار بادگیری (شاه ابوالقاسم، آتشکده) آب انبار پنج بادگیری ( آب انبار امیرچخماق) تقسیم بندی شده اند.
در استان یزد بیش از ۱۰۰ آب انبار شهری با ویژگی معماری خاص زمان و عصر خود از قبیل تعداد بادگیر، اندازه مخزن و پلکان وجود دارد.
به علت وجود ادیان مختلف در یزد به ویژه اسلام و زرتشت، اغلب آب انبارهای شهر دارای دو دهانه مجزا برای استفاده مسلمانان و سایر ادیان بودند.
در کنار آّب انبارهای شهری و روستایی معمولا فضاهایی جنبی مانند حسینیه، مسجد، کاروانسرا، حمام و فضایی برای استراحت مسافران طراحی می شد. یکی دیگر از این مکان ها، حوض خانه ها بودند که کاربردی شبیه یخچال داشتند و قصاب محل گوشت خود را برای جلوگیری از فاسد شدن در آن جا نگهداری می کرد.

انواع آب انبار

آب انبارها در اشکال مختلف با روش های متفاوت برای تهویه هوا و نوع دسترسی به آب مختص به خود ساخته می شدند.

آب انبارهای خصوصی: بعضی از خانواده های ثروتمند درون خانه خود آب انبار داشتند و مخزن آن زیر ساختمان یا حیاط ساخته می شد. راه دسترسی به آن نیز از طریق “پایاب” بود. اغلب برای تهویه هوای مخزن، هواکش یا بادگیری نیز برای آن می ساختند. ظرفیت مخزن این آب انبارها گاه به اندازه ای بود که برای مصرف چند سال یک خانواده کافی بود. حس کمک به هم نوع باعث می شد تا برخی از خانواده ها برای آب انبار خصوصی خود، ورودی دیگری خارج از خانه طراحی کنند تا همسایگان نیز بتوانند از آن بهره ببرند یا دست به ساخت آب انباری مجزا برای آن ها می زدند. به این افراد نیکوکار “دهشمند” می گفتند که هم مسلمان و هم زرتشتی بودند.

آب انبارهای عمومی: این آب انبارها توسط حکام شهر یا افراد نیکوکار جهت استفاده عموم مردم ساخته می شدند. از جمله آب انبارهای عمومی موجود در محله های قدیم یزد می توان به آب انبار محله شاه ابوالقاسم، حمام گُودُک (گود در لهجه یزدی به معنای چاله است) و فهادان اشاره کرد. هم چنین در نزدیکی مسجد جامع یزد چندین آب انبار از جمله “جِنُک” و در کنار حسینیه و سردر بازار در مجموعه امیرچخماق آب انبار بزرگ پنج بادگیری امیرچقماق وجود دارد.

آب انبارهای روستایی: این آب انبارهای ساده با معماری و تزییانات معمولی در میدان مرکزی روستاها ساخته می شدند. مانند آب انبار “دو راه” روستای رحمت آباد.

آب انبارهای قلعه ای یا کاروان سرایی: این نوع آب انبارها را تقریبا شبیه حوض هایی سرپوشیده می ساختند تا آب بارانی که روی بام قلعه یا کاروان سرا جمع می شد به درون آن ریخته شود.

آب انبارهای میان راهی: این آب انبارها را برای مصرف مسافران در مسیر کاروان ها ایجاد می کردند و در برخی موارد روی مخزن آن ها اتاق هایی برای استراحت مسافران می ساختند. مانند آب انبار “حاج حسین معمار” در جاده یزد- به تهران

آب انبارهای بیابانی: این نوع آب انبار را در بیابان ها برای استفاده دام و حیوانات می ساختند.

آب انبارهای کوهستانی: برای ساخت مخزن سنگ را با قلم و چکش می تراشیدند و بر سقف آن طاقی ضربی قرار می دادند. در برخی مواقع نیز برعکس عمل می شد یعنی سقف آب انبار، سنگ کوه بود و زیر آن را با قلم تراش می دادند.

آب انبارهای وقفی مسلمانان یزد در دوره معاصر

آب انبار باغ دولت آباد

مجموعه باغ دولت آباد در دوره زندیه توسط “محمد تقی خان بافقی” ساخته شد. این مجموعه دارای یک آب انبار با دو دهانه است که یک دهانه آن خصوصی و برای استفاده خانوادهً صاحب عمارت و اهل خانه بود و دیگری که در ضلع شمال شرقی باغ است، برای باغبانان بخش غربی و افرادی بود که به باغ وارد می شدند. هم چنین مورد استفاده کسانی که در آن سوی دیوار باغ بودند نیز قرار می گرفت مانند کشاورزان و رهگذران روستاهای کسنویه، جنت آباد، نرسی آباد، کوچه بیوک و دولت آباد و حتی مسافران راه مشهد و تهران و اصفهان که از کنار باغ عبور می کردند.
ایرج افشار درباره آب انبار دولت آباد چنین می گوید:« باغ، آب انبار و کاروان سرای محمدتقی خان (صاحب باغ) برای استراحت قافله های خراسان ساخته شده است و این موقوفات وقف بر امام رضا (ع)است.»
این آب انبار در سال های آخر حکومت پهلوی در حال ویرانی بود، اما سال ۱۳۵۸ مرمت شد. آب انبار باغ دولت آباد به صورت مدور ساخته شده و دارای سقفی گرد با ۴ بادگیر خشتی و دو طرفه است. تمام قسمت های آب انبار در محیط بیرونی باغ ساخته شده بود تا زمان آب رسانی به مخزن و لایروبی آن، آسایش ساکنین به هم نخورد.
مخزن این آب انبار ۸ متر دهانه و ۱۰ متر عمق دارد. قنات دولت آباد که از زیر این باغ عبور می کند از شیرکوه سرچشمه می گیرد و آب مخزن آب انبار نیز از آن تامین می شد. هرز آب آن نیز به قنات گرد فرامرز می ریخت.

آب انبار شیخداد

نام یکی از محلات قدیمی یزد “شیخداد” است که گویا به دلیل وجود مزار “شیخ تقی الدین دادا محمد” از عرفای قرن هفتم و دوران آل مظفر این نام را گرفته است. آب انبار این محله در دوره قاجاریه ساخته شده است و قدمتی حدودا ۲۰۰ ساله دارد. با این که این محله مختص مسلمانان بود اما آب انبار آن دارای دو دهانه است که شاید علت آن، جمعیت زیاد محله بوده است. یکی از ویژگی های خاص این آب انبار معماری خاص سردر آن با کاربندی های آجری، تُویزَه (به باریکه‌های باربری سقف های قوسی شکل گفته می شود که عامل انتقال بارهای فشاری به دیواره‌های جانبی و پایینی هستند) و طاق نمایی زیبا است. هر کدام از دهانه های آب انبار در یکی از کوچه های محله قرار دارد، اما یکی ۲۸ و دیگری ۳۸ پله دارد و هر دو پلکان دارای پاگردی برای استراحت افراد بودند. به اعتقاد برخی از اهالی سازنده آن بانویی اصفهانی است و برخی دیگر معتقدند آن را موسس آب انبار شش بادگیری ساخته است.

آب انبار سلطان شیخداد- آب انبار طاهری

این آب انبار به همت دکتر محمد طاهری (رئیس وقت بهداری یزد) در کنار بقعه سلطان شیخداد (آرامگاه شیخ تقی الدین دادا محمد، عارف قرن ۷) ساخته شد. چهار بادگیر چهار سویه و سردر آجر نما باعث زیبایی معماری این آب انبار شده است. ورودی آب انبار دارای پلکان سرباز و سرپوشیده است. طول آن حدود ۲۸ متر و قطر مخزن آن حدود ۱۵ متر است. این آب انبار نیز به دلیل جمعیت زیاد محله دارای دو شیر جداگانه برای استفاده بود.

آب انبار سید صحرا

در محله سید صحرا، بقعه ای با همین نام وجود دارد که یکی از مکان های زیارتی یزد است. در کنار این بقعه آب انباری به همت احمداحمدی (میرزا احمد دلّال) به یاد تنها پسر از دنیا رفته اش، وقف و توسط علی اکبر عزّآبادی ساخته شد. مسافران راه یزد به تهران و عزاداران قبرستان سیدصحرا که کنار آب انبار قرار دارد از این آب انبار استفاده می کردند. نماسازی آجری سردر اصلی با کاربندی، آجرهای رنگارنگ و نیز چهار بادگیر چهار طرفه از ویژگی های معماری این آب انبار است.

آب انبار حمام گُودُک فهادان

این آب انبار که در سال ۱۲۸۷ هجری قمری به همت “حاج عبدالکریم فرزند آقا علی اکبر” تاجر یزدی افشار ساخته شد دارای چهار بادگیر هشت طرفه و هشت دهانه با تزیینات گچبری و گنبدی با طاق ضربی آجری است. سردر آجری آن طاقنمایی معلق دارد که کتیبه بنا در میان آن قرار گرفته است. نوع پلکان این آب انبار آن را نسبت به بقیه متمایز کرده است به این شکل که ۶۳ پله سیمانی دارد که بخشی از آن سرپوشیده و بخشی دیگر سرباز و هر کدام دارای سردر آجری مجزا به خود است. مخزن این آب انبار از قنات “حسن آباد مشیر” پر می شد. سال های اخیر نیز از طریق آب لوله کشی مورد استفاده قرار می گرفت. هزینه نگهداری و لایروبی آن نیز توسط اهالی محل پرداخت می شد.

آب انبار افشار

این آب انبار توسط خاندان افشار (از خاندان های نیکوکار یزدی) در سال ۱۳۳۴ هجری شمسی ساخته شد. آبِ آن توسط قنات “حسن آباد مشیر” که توسط مشیرالممالک مستوفی یزد ساخته شده بود، تامین می شد. پس از خشک شدن قنات، آب انبار به وسیله آب لوله کشی و با خرج مردم محله پر می شد. هزینه نگهداری و لایروبی آن نیز توسط خود مردم تامین می شد.
سردر طاق نما و بادگیر آن، بندکشی زیبای گچی دارد و معماری آجری آن نیز بسیار زیباست که هنر دست معمارانی ماهر است. اهالی محل، سازنده این بنا را استاد “رمضانِ رمضان خانیِ خرمشاهی” می دانند ولی در کتاب “سیری در معماری ایران” ساخت آن به استاد “غلامرضا بافقی” نسبت داده شده است.
آّب انبار دارای چهار بادگیر چهار طرفه، ۴۸ پله، سردر آجری با کاربندی طاق نمای سردر و مخزنی شلغمی شکل و آجری است. فضای پاشیر به شکل مربع، سقف راهرو و گنبد آن جناغی و عمق و دهانه مخزن ۱۴× ۱۲ متر است.

آب انبار شش بادگیری یزد

در سال ۱۲۷۹ هجری قمری (دوره قاجاریه) در محله “تَل” یزد به همت “حاج محمدحسین فرزند آقا نورالله یزدی” آب انباری با ۶ بادگیر ساخته شد که سالیان بعد به دلیل حضور این آب انبار، این بخش از محله به “شش بادگیری” شهرت یافت.
این آب انبار دارای دو ورودی، دو راه پله، دو پاشیر، دو مخزن در امتداد یک دیگر است. یک ورودی در جنوب برای استفاده مسلمانان با سردر و راه پله مخصوص به خود است و ورودی دیگر با تزیینات و فضای کمتر در شمال برای زرتشتیان طراحی شده است. برخی جمعیت بالای این محله را دلیل دو دهانه بودن این آب انبار می دانند، زیرا در این محله زرتشتی وجود نداشته است. آبِ این آب انبار توسط آب “وقف آباد” مهم ترین آب جاری در یزد تامین می شد.
با بررسی ساخت بادگیرهای آن، این گونه استنباط می شود که ۳ بادگیر در همان ابتدا همراه با مخزن ساخته شده اند و ۳ بادگیر دیگر که متفاوت با بقیه است بعدها در هنگام بازسازی به صورت ماهرانه توسط اساتید غلامرضا و علی سیاه به آن اضافه شده است. این بادگیرها برای کارایی بهتر ۸ طرفه ساخته شده اند و ارتفاع آن ها ۱۰ متر است. حجم مخزن آن ۲۰۰۰ متر مکعب و ارتفاع آن ۶/۱۲ متر است.
این آب انبار ۵۵ پله دارد. بین پله های ۲۵ و ۲۶ قسمت ورودی جنوبی آب انبار، یک هشتی با کف فرش آجری ساخته شده است که شروع طاق بعد از آن است. سقف آب انبار گنبدی شکل است. شیر در قسمت شمالی آن قرار دارد. این آب انبار در بین سایر آب انبارهای یزد دارای بیش ترین تعداد بادگیر است.
این بنا به اندازه ای شهرت دارد که رناتا هولود (پژوهشگر و نویسنده) درباره آن چنین نوشته است: «استفاده از بادگیر مخصوصا در یزد به اوج کمال خود رسیده است. جایی که در آن چندین آب انبار با چهار بادگیر و آب انبار مشهور شش بادگیری با شش بادگیر خودنمایی می کند»
یکی دیگر از دلایل زیبایی و شهرت این آب انبار تلفیق آب انبار و بادگیر دو نماد معماری سنتی یزد با یک دیگر است.

آب انبار سید فتح الدین رضا- آب انبار علی اکبر ریسمانیان

در گذشته مردم فقیر با پرداخت هزینه ای بالا چاه هایی عمیق حفر می کردند که در برخی موارد نیز به آب شور می رسیدند، به همین دلیل در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی (۱۳۶۵ هجری قمری) در محله مالمیر، آب انباری در کنار بقعه سید فتح الدین رضا، به همت علی اکبر ریسمانیان( از بازرگانان یزدی) توسط استاد محمد ابراهیم رمضان خانی و حاجی رمضان رمضان خانی خرّمشاهی (حاجی عیدی) طی سه سال ساخته شد. این آب دارای ۵ بادگیر آجری زیبا و مخزنی از جنس آجر یا خشت خام به قطر دهانه ۱۶ متر و عمق ۱۸ متر است. هم چنین دارای دو دهانه بود که هرکدام در یکی از کوچه های محله قرار داشت. پس از ساخته شدن مخزن، با هزینه واقف، آب آن از قنات “حسن آّباد مشیر” تامین شد. علی اکبر ریسمانیان واقف این آّب انبار با وقف تعدادی از مغازه های خود در نزدیکی آب انبار، اجاره آن ها را صرف هزینه های تامین آب، نمک و لایروبی مخزن می کرد. علاوه بر آن از این اجاره به سقایانی که برای سالخوردگان و رهگذران آب خنک را در سقاخانه کنار آّب انبار می ریختند نیز داده می شد.
معماران بیش تر هنر خود را در آب انبارها روی سردر نمایش می دادند. برای سردر این بنا گچ بُری دو گلدان به رنگ لاجوردی طراحی شده بود. در حوض خانه آّب انبار ریسمانیان علاوه بر گذاشتن مواد غذایی جهت جلوگیری از فساد، آّب شور برای مصارف عادی و شستشو نیز وجود داشت.
بر سردر جنوبی کتیبه ای که در آن نام معمار بنا حک شده قرار دارد. افراد با پایین رفتن از ۱۵ پلکان به دهانه اصلی آب انبار می رسیدند. دهانه شمالی با طراحی زیباتر به نظر دهانه اصلی است. تزیینات سردر، آجری و به صورت گوشوار لچکی است. در دو طرف ورودی دو سکو ساخته شده است و دارای ۵۷ پلکان است. در محل پاشیر که مانند محراب است نیز دو سکو قرار دارد. گنبد مخزن شکل شلغمی و دارای پنج بادگیر است. اتاقک ساخته شده بر روی سقف ورودی آب انبار، قدمت چندانی ندارد.

آب انبارهای زرتشتیان یزد در دوره معاصر

آب انبارهای زرتشتیان معمولا سالم تر از سایر آب انبارها بودند، زیرا توسط انجمن زرتشتیان یزد نگهداری می شدند و دور از دخل و تصرفات شخصی بودند.

آب انبار نرسی آباد (نصرآباد امروزی)

اینگونه بیان می شود که نرسی (یکی از چهار سردار امیر علاءالدوله کالیجار) بیرون از دیوارهای یزد قدیم محله ای می سازد که نام آن را “نرسی آباد” می گذارند و تمام جمعیت آن زرتشتی بودند. بعد از گذشت سال ها نام این محله به “نصر آباد” تغییر می کند و ساکنین آن را مسلمانان و زرتشتیان تشکیل می دهند.
ساکنین این محله که اغلب شغل آن ها کشاورزی بود، برای دسترسی به آب باید از آب انبارهای محله های همسایه مانند کَسنَویه یا شیخداد یا آّب انبار باغ دولت آّباد آب بر می داشتند. به همین دلیل “رستم پورشهریار” خیٌر زرتشتی در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی (دوره احمدشاه) آب انباری در این محله ساخت.
۴ بادگیر هشت ضلعی با طرح قاب گچ و بدنه آجری است که درون دهانه های بادگیرها با گچ سفیدکاری شده است تزیینات گچ و آجر، نمای آجری سردر، مخزن بزرگ، گنبد و دو دهانه با پلکانی موازی از عناصر معماری قابل توجه این آب انبار هستند. این آب انبار خزینه ای بزرگ با سقفی گنبدی شلغمی با پوشش آجری و دو پایاب با سردری کوچک و آجری دارد که یکی برای استفاده مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان بود.

آب انبار هفت بادگیر عصرآباد (عطر آباد)

این آب انبار که توسط “ارباب کیخسرو مهربان” (مؤسس دبیرستان کیخسروی یزد) در محله “عصرآّباد” در نزدیکی زارچ در دوره “مظفرالّدین شاه قاجار” بنا شد. آب انبار عصرآباد به دلیل در جهت قبله نبودن، در زمره خاص ترین آب انبارهای کشور است. این آب انبار در راه مسافران خراسان قرار داشت و بر خلاف سایر آب انبارهای مشترک بین مسلمانان و زرتشتیان دارای یک ورودی اما با دو پاشیر است که به کمک تیغه های آجری از یک دیگر مجزا شده اند. آب انبار دو مخزن مجزا(مانند آب انبار های خواجه و گنبد سبز یزد) با ارتفاع ۲ متر دارد. هم چنین ۷ بادگیر دارد که تعداد آن ها نسبت به سایر بناهای شبیه به آن بیش تر است. ارتفاع این بادگیرهای چهار طرفه حدودا ۶ متر است و آجرکاری های آن به شکل دندانه موشی زیگزاگی است. از دور به نظر می رسد تمام بادگیرها در یک ردیف قرار دارند که این مسئله جزو شاهکارهای معماری آن دوره محسوب می شود.

آب انبار خداپرست (دَر مَشا)

دلیل نام گذاری محله “کوچه بیوک” یزد را برادران حسین خانی و حسن خانی (از آذربایجانی های مقیم یزد) می دانند. با همت زرتشتیان نیکوکار آب انبار “دَرمَشا” در این محله حدودا در سال ۱۵-۱۳۱۲ بنا شد. یکی از عناصر مهم این آب انبار تمام آجری، همکاری گروهی در ساخت آن است. در دو طرف دهانه آن، دو سکو ساخته اند که در ایام قدیم و رونق آب انبار، سقاها دو کوزه را از آب پر می کردند و روی آن ها می گذاشتند تا رهگذران برای نوشیدن آب مجبور به پایین رفتن از پله های آب انبار نباشند. این آب انبار نیز مانند سایر آب انبارهای محلات با بافت دوگانه (مسلمان- زرتشتی) دو شیر مجزا دارد. کوچه بیوک در گذشته یکی از محلاتی بود که در حاشیه شهر قرار داشت و بعد از آن آبادی نبود و بیابان بود. به همین دلیل مردم به فرزندان خود می گفتند: دَر مَشو (از این جا دور نشو). دلیل نام گذاری این محله و آب انبار به “دَرمَشا” نیز همین بود.

آب انبار داراب خسرو

آب انباری توسط حاج ابوالقاسم رشتی (بازرگان و نیکوکار رشتی ساکن یزد) در روستای “قاسم آباد” یزد (یکی از محلات کنونی شهر) ساخته شد. هم چنین قنات ها و آب انبارهای رحمت آباد، قاسم آباد، خواجه خضر را نیز او بنا کرده است. بیش ترین ساکنان این منطقه زرتشتیانی بودند که در زمین های روستا به کشاورزی می پرداختند.
در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی به همت “بانو” دختر داراب قدیم محله، آب انبار داراب خسرو ساخته و وقف شد که به نظر می رسد هنر دست معماران “خرمشاهی” است که به معماران ماهر در زمینه ساخت آب انبار شهرت داشتند. این آب انبار دارای یک دهانه و یک پاشیر است که دو شیر مجزا برای استفاده مسلمانان و زرتشتیان دارد. هم چنین مخزن آجری آن به اندازه ای بزرگ است که می توانست تا یک سال آب مورد نیاز ساکنین محله را تامین کند. آب انبار داراب خسرو ۴ بادگیر کوتاه گِلی و سردر و نمایی با تزیینات آجری زیبا دارد. آبِ این آب انبار از قنات “قاسم آباد” که از روستای مبارکه تفت (ساخته و وقف شده توسط حاج ابوالقاسم رشتی) سرچشمه می گیرد، تامین می شد.

آب انبار رستم گیو

با ورود به بلوار بسیج ابتدای کوچه مهر (این محله در قدیم زرتشتی نشین بود)، می توانید یکی از شاهکارهای معماری آب انبارسازی را تماشا کنید. ساخت آب انبار “رستم گیو” در سال ۱۳۲۰ (سال های جنگ جهانی دوم) توسط “استاد محمد ابراهیم خرمشاهی”، “استاد علی اکبر خرمی” و “استاد محمد قادری” با نظارت “ارباب جمشید امانت” با هزینه “ارباب رستم بهمن شاه پور گیو” (نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی) آغاز شد که بعد از ۲ سال به پایان رسید.
این آب انبار دهانه ای وسیع و مخزنی بزرگ و عمیق و بادگیرهایی زیبا دارد. از ویژگی های منحصر به فرد این آب انبار این است که به دو آب انبار دیگر متصل می شد در حالی که هر کدام از آن ها در محله های دیگر یزد با فاصله ای ۲ کیلومتری قرار داشتند. در آن دوران که خبری از امکانات ساخت و ساز پیشرفته نبود، معماران با استفاده از هنر خود و دانش تجربی در زمینه آب، دست به ساخت لوله های سفالی زده و آن ها را به گونه ای در زیر زمین قرار داده بودند تا مردم بتوانند در محلات “شهریاری” (نزدیک بیمارستان گودرز) و “دستوران” از آب مخزن آب انبار رستم گیو که در میانه این دو محله قرار داشت، استفاده کنند.
در حالی که ساخت این بنا در دوران جنگ جهانی دوم با مشکلات اقتصادی و گرانی همراه بود، شاهد معماری زیبا در طاق نما، تزیینات، گنبد شلغمی و کاربندی آجری و مقرنس کاری زیبای سردر اصلی و نقش سرو (نمادی از ایران باستان) در طراحی آجری آن هستیم. هم چنین دارای ۴ بادگیر ۴ طرفه است.
پلکان این آب انبار دو بخش سرباز و سرپوشیده دارد و در راستای مرکز مخزن طراحی شده است. سردر اصلی نیز در بخش سرپوشیده قرار دارد. عمق مخزن آب انبار که از قنات “دولت آباد” پر می شد، ۱۵ متر، حجم آن ۲۳۰۰ مترمکعب و قطر دهانه آن ۱۴ متر است.

آب انبار مریم آباد

“کیخسرو رستم”، “جهانگیر” و “خورشید”، به یادبود پدرشان “اسفندیار کیخسرو مُریابادی” و عمویشان “شهریار کیخسرو”، آب انباری را در کوچه “آب انبار نو” در محله “مریم آباد” یزد ساختند. این آب انبار مانند بسیاری دیگر از آب انبارها دارای دو دهانه جهت استفاده مسلمانان و زرتشتیان بود.

آب انبار اُورُک

نام این آب انبار ۴ بادگیره که در انتهای کوچه “هزار درخت” و “مرزبانی” قرار دارد، مخفف اسم “هرمزدیار” یا “اورمزدیار” است. در گذشته از آب چشمه “غربالبیز” مهریز پر می شد.

آب انبار کیانی گل یا کیانی

ساخت این آب انبار از سال ۱۲۹۶ هجری شمسی که همراه با دوران قحطی و خشکسالی بود در سر دوراهی “اهرستان” و نزدیک آب “وقف آباد” در زمین “دارابیان” توسط “شهریار بهمن کیانی” به یاد برادرش آغاز و در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی (مطابق با نوشته کتیبه سردر بنا) به پایان رسید. این آب انبار دارای دو دهانه مختص مسلمانان و زرتشتیان است. آّب انبارهای دیگری نیز مانند آب انبار “جمشید امانت” و “ارباب رستم مهربان” در مسیر پیر چکچک (نیایشگاه زرتشتیان در نزدیکی شهر یزد) توسط زرتشتیان ساخته شده است.

فراموش شدن آب انبارها

به دلیل پیشرفت علم و تکنولوژی مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی، آب انبارها نیز جایگاه خود را در زندگی مردم از دست داده اند. بسیاری از آن ها تخریب شده اند یا در آستانه ویرانی هستند. به همین دلیل نسل جدید چندان به اهمیت آب انبارها در فرهنگ و زندگی مردم گذشته واقف نیستند و صرفا به دید یک بنای قدیمی برای آن اهمیت قائل هستند. شاید بتوان گفت یکی از دلایل بی توجهی و آگاهی پایین مردم نسبت به آب انبارها این است که تاکید تاریخ دانان و پژوهشگران بیش تر بر روی نقش قنات ها و کاریزها بوده است تا پرداختن به پیشینه تاریخی و نقش آب انبارها در تاریخ اجتماعی این مناطق.