کبوترخانه میبد

کبوتر خانه ها از جمله نخستین سازه هایی هستند که رابطه انسان با پرندگان و درک اهمیت ماکیان را به خوبی برای ما روشن می کنند. در ادامه این مطلب به طور کامل با کبوترخانه ها، انواع آنها و دلیل و نحوه ساخت آن ها آشنا می شوید:

رابطه انسان با پرندگان

همیشه انسان ها علاقه زیادی به پرندگان داشته اند. این موجودات زیبا جایگاه و محبوبیت ویژه ای نزد مردم دارند، به نحوی که تبدیل به نمادی برای صلح و آزادی شده اند. علاوه بر لذت بصری و همدم بودن برای انسان و جدای از مصرف گوشت آن ها، پرندگان با خوردن حشرات و جوندگان، به کنترل جمعیت این قبیل جانداران می پردازند. هم چنین باعث کاهش آسیب به محصولات کشاورزی و جنگل ها می شوند. محدود کردن انتقال بیماری مانند ویروس غرب نیل، تب دانگ و مالاریا و نقشی که در بازسازی زیستگاه ها و عمل گرده افشانی گیاهان و پراکنده کردن دانه ها دارند نیز به محبوبیت آن ها نزد انسان افزوده است. این توضیح کوتاه، مقدمه ای بود برای معرفی بنایی خاص با نام “کَبوتَرخانه” که به علاقه انسان به پرنده باز می گردد.

کبوترخانه چیست؟

در گذشته توجه و احترام انسان به سایر موجودات زنده قابل تحسین بود، به نحوی که در معماری آن دوران نیز تاثیر داشت و بناهایی مختص حیوانات ایجاد می شد، مانند “کبوترخانه ” یا “برج کبوتر” که به “ورده”، “برج حمام” و “کَفتَرخان” نیز شهرت داشت. این بنا محلی برای آشیانه کردن و نگه داری از کبوتران بود. اغلب کبوترخانه ها به صورت برج های استوانه ای هستند و درون دیوارهای داخلی آن ها سوراخ هایی جهت آشیان کردن پرندگان ایجاد شده است.
تربیت کبوتر در دوران بعد از اسلام در ایران و دیگر کشورها امری رایج بود. این برج ها به عنوان سازه هایی فرهنگی- اقتصادی با هدف حفظ و نگه داری از پرندگان در جهت برآورده کردن نیازهای کشاورزی و معیشت انسان ها ساخته می شدند. می توان هدف ساختن کبوترخانه ها را بهره برداری از مدفوع پرندگان مخصوصا کبوتر ها به عنوان کود کشاورزی در نظر گرفت که قدمت دقیق طراحی و ساخت این سازه مشخص نیست، اما شواهد موجود از این بناها در ایران به حدود 1200 سال پیش بر می گردد. با توجه به تکنیک ساخت کبوترخانه ها، برخی نظریه ها طراحی این بنا را مربوط به تمدن بین النهرین و ساخت آن ها را به ابداع فنون کشاورزی در این منطقه و متعلق به حدود 4800 سال پیش می دانند. این در حالی است که قدمت کبوترخانه ها در کشوری مانند انگلستان به حدود 800 سال پیش باز می گردد.

منطقه جغرافیایی کبوترخانه ها

برج های کبوتر فقط در ایران موجود نیستند بلکه در کشورهایی مانند افغانستان، عراق، ترکیه، مصر، انگلستان، فرانسه، اسپانیا، آمریکا و برخی کشورهای دیگر نیز مشاهده می شوند. با این که این سازه از اهمیت بالایی در صنعت کشاورزی برخوردار بوده است، اطلاعات چندان دقیق و کاملی در مورد آن ها وجود ندارد.
کبوترخانه ها بیش تر در مناطق مرکزی ایران به ویژه در زمین های کشاورزی اصفهان و روستاهای حومه آن به دلیل شرایط آب و هوایی منطقه، رونق کشاورزی، لزوم تولید کود انبوه و عدم دسترسی به کود دامی در تمام ایام سال، ساخته می شد، اما در شهرهای یزد (میبد) و آذربایجان نیز نمونه هایی از این بنا وجود دارد. دلیل انتخاب پرندگان برای چنین هدفی، بالا بودن کیفیت کود آن ها نسبت به دام در حاصلخیزی زمین کشاورزی و هم چنین نگه داری از آن ها راحت تر و مقرون به صرفه تر بود.
موقعیت ساخت کبوترخانه ها بستگی به سه عنصر کبوتر، زمین کشاورزی و آب داشت. به این ترتیب بنا را در نزدیکی رودخانه یا قنات می ساختند تا کبوتران برای سیراب شدن مجبور به طی کردن مسافت طولانی نباشند.

کارکردهای کبوترخانه

نکته جالب توجه در مورد کارکرد کبوترخانه ها در ایران این است که مدرکی مبنی بر نگه داری پرندگان صرفا جهت مصرف گوشت آن ها وجود ندارد و تنها از کود آن ها در کشاورزی استفاده می شد. شاید دلیل این امر این بوده است که در فرهنگ ایرانی آزار پرندگان گناه محسوب می شود. حتی “انگلبرت کمپفر” در این مورد نوشته است: «منظور از ساختن این کبوترخانه ها فقط این است که فضله کبوتر را به دست آورند. به کبوتران نیز کسی صدمه نمی رساند.» این در حالی است که در انگلستان هدف اصلی از ساخت کبوترخانه ها تولید گوشت بود. کبوترداران رومی نیز با همین هدف از پرندگان نگه داری می کردند.
از دیگر کاربردهای برج های کبوتر می توان به سرگرمی، مسابقه و نامه رسانی نیز اشاره کرد.

اشاره به کبوترخانه در سفرنامه ها

“ژان شاردن” در سفر خود به ایران در عصر صفوی این گونه از کبوترخانه ها می گوید:
«کبوترخان را در ایران، اصولا برای تزئین نساخته بودند، بلکه به منظور انتفاع و بهره‌برداری، به ساختن کبوترخان اقدام می‌کردند، حتی در زمان حاضر نیز، یکی از مناظری که در اطراف دهات ایران دیده می‌شود، همین برج‌های کبوترخان است، که صدها سوراخ چهارگوش در آن تعبیه شده است. در ایران گوشت کبوترها را می‌خورند و از همه بالاتر فضولات آن‌ها را که کود حیوانی بسیار گرانبهایی است، جمع می‌کنند. جالیزهای معروف خربزه اصفهان در سایه همین کود بارور می‌شود و قرنهاست که این کار معمول است.»
هم چنین “تاورنیه” در سال ۱۶۷۷ میلادی (۱۰۸۸ هجری) در سفر خود به ایران چنین نوشته است: «در اطراف اصفهان بیش از سه هزار کبوترخانه وجود داشته است.»

طراحی ساختمان کبوترخانه

در برج های کبوتر، صرف نظر از شکل آن ها(مدور یا استوانه ای، چند وجهی یا مکعبی) تمامی اجزای بیرونی و حتی تزیینات به کار رفته در نما در جهت حفظ و بقای کبوتران طراحی شده است.
آثار به جا مانده از کبوترخانه های مدور تبدیل به معیاری برای الگوی معماری شده اند. کبوترخانه ها در ایران در اشکال استوانه ای و چند ضلعی با استفاده از خشت و گل (کمتر آجر) ساخته شده اند. بر روی بام بنا و بر بالای برج اصلی، برجک های مشبک کوچکی به منظور ورود و خروج کبوتران ساخته شده است. این برجک ها از 1 عدد شروع و بر روی برج های حجیم تر تعداد آن ها حتی به 14 عدد نیز می رسد.
به جز در مناطق گلپایگان و خوانسار که طراحی کبوترخانه ها به شکل چهارگوش است، در اکثر مناطق اصفهان و همین طور میبد یزد، برج ها به صورت استوانه ای تک یا دو جداره و در یک، دو و سه طبقه ساخته شده اند. با توجه به مصالح ساختمانی موجود و سبک معماری هر منطقه، ممکن است تفاوت هایی در طراحی و ساخت کبوترخانه ها وجود داشته باشد، اما کارکرد تمامی آن ها مشابه هم بوده است.
برای خارج کردن فضله پرندگان از درون برج، یک یا دو در کوچک در بدنه بنا ساخته می شد. معمولا سایز این درها به اندازه ای بود که فقط یک نفر می توانست از آن رد شود. این در هیچ منفذی نداشت و محکم بسته می شد تا مانع ورود حیوانات دیگر به درون برج شود و این گونه کبوتران از حمله و آزار حیوانات در امان بودند. هم چنین این برج ها به گونه ای طراحی می شدند تا در برابر باد و باران و ورود انسان های مزاحم نیز محفوظ باشند. پنجره های مشبکی که برای ورود و خروج کبوتران ساخته می شد به اندازه ای بود که پرندگان شکاری بزرگ تر قادر نبودند از آن داخل شوند. هم چنین کبوترها توسط صاحبان خود نشانه گذاری می شدند.
دو جداره بودن برج ها باعث گرمی هوای داخل بنا می شد. هم چنین سقف آن را به صورت کنگره ای با چوب های ضربدری شکل می ساختند تا اگر کبوتران به صورت دسته جمعی پرواز کردند، سقف خراب نشود. یکی دیگر از نکات جالب در مورد برج کبوتر این است که نواری سفید رنگ به طول 1 الی 5/1 متر را دورتادور جداره بیرونی برج می کشیدند که هم برای جذب کبوتران کاربرد داشت، زیرا کبوتران جذب رنگ سفید می شوند و هم سطح صاف و صیقلی آن، از ورود مار و سایر خزندگان مانند مارمولک به درون برج جلوگیری می کرد.
تلاش سازندگان کبوترخانه ها این بود که از تمام فضای درونی برج برای ساخت لانه کبوتر استفاده کنند. این طور به نظر می رسد که برج های استوانه ای شکل، ظرفیت بیش تری برای نگه داری کبوتران داشتند. به گونه ای که حتی اگر برج به دلایل زیبایی شناختی به صورت چند ضلعی ساخته می شد، درون آن را مدور می ساختند تا کارایی آن برای نگه داری کبوتران افزایش یابد. یکی دیگر از تدابیری که در ساخت اجزای داخلی این برج ها اندیشیده شده است، ایجاد برجستگی کوچک لبه لانه ها است که از سقوط تخم پرنده بر روی زمین جلوگیری می کرد.

انواع برج کبوترخانه

• برج های استوانه ای یا مدور: این برج ها از یک استوانه خارجی تشکیل و برای پایداری بیش تر متمایل ساخته می شدند به این صورت که سطح مقطع بالای برج کم تر از سطح مقطع پایین برج است. استوانه خارجی به وسیله تکیه گاه هایی به استوانه داخلی متصل می شود. ارتفاع استوانه داخلی تقریبا 2/1 تا 5/1 برابر استوانه خارجی است. ارتفاع برج های کبوتر 11 تا 16 متر، قطر آن ها 8 تا 15 متر و ضخامتشان 8/0 تا 5/1 متر است. استوانه خارجی در جهت عمودی توسط راهروهایی به چند طبقه (نهایتا 3 طبقه) تقسیم می شود. این راهروها به وسیله یک راه پله دوار به یک دیگر متصل می شوند که ادامه راه پله نیز به بام کبوترخانه ختم می شود. راهروها بر روی طاق های هلالی و نعلبکی شکل ساخته شده اند. سقف کبوترخانه ها گنبدی شکل است و در آن سوراخ هایی جهت پرواز کبوتران به بالا و پایین و خارج از کبوترخانه تعبیه شده است. برجک های کوچک گنبد داری بر روی سقف کبوترخانه ساخته شده اند که کبوتران از طریق آن وارد برج می شوند. یکی از این برجک ها بر روی استوانه داخلی و بقیه به صورت حلقه وار بر روی بام استوانه خارجی ساخته شده اند که تعداد آن بستگی به نوع معماری برج داشته است.
• برج های مکعبی: سطح این نوع از کبوترخانه ها مستطیل است و در برخی نمونه ها به صورت دو قلو طراحی شده اند. معماری این برج ها ساده تر از نوع استوانه ای است و دارای طول 12 تا 17 متر، عرض 4 تا 8 متر و ارتفاع 8 تا 10 متر هستند. این سبک از کبوترخانه ها عمدتا در خوانسار، گلپایگان و خمین یافت می شوند. برج های مکعبی شبیه اتاق بزرگی هستند که در بدنه داخلی آن ها لانه کبوتران تعبیه شده است.

تفاوت بین این دو نوع برج در این است که برج های استوانه ای مختص مناطق گرم بودند و برج های        مکعبی در مناطق سردسیر ساخته می شدند. هم چنین محل ورود و خروج کبوتران در برج های مکعبی بر خلاف استوانه ای بر روی بدنه برج قرار دارد نه برجک های ایجاد شده بر روی سقف. به این ترتیب در قسمت های بالای بدنه برج، استوانه های کوچک سفالی تعبیه می شد و کبوتران از طریق سوراخ آن ها به برج وارد یا از آن خارج می شدند.

• برج های چند قلو

برج کبوترخانه میبد

در دوران قاجار در شهر میبد “برج کبوترخانه” را در قسمت جنوب شرقی باروی قدیم شهر با خشت و گل به شکل استوانه ای بنا کردند. ارتفاع این برج سه طبقه حدودا 8 متر است. درون بنا 4 هزار آشیانه برای کبوتران ساخته شده است. سایز هر لانه در این برج به اندازه یک کبوتر حدودا 20 × 20 سانتی متر است. روی بام بنا، 4 برجک کوچک و یک برجک بزرگ جهت رفت و آمد کبوتران ایجاد شده است. ابعاد روزنه های ورودی به اندازه ای است که فقط کبوتران و پرندگان کوچک می توانند از آن عبور کنند و پرندگان مهاجم قادر به رفت و آمد از آن نیستند. همین امر امنیت کبوتران را تامین می کند.

طراحی برج کبوترخانه میبد

بنا به گونه ای طراحی شده است که درون آن آندر تابستان خنک و کبوتران در زمستان از وزش بادهای سرد در امان هستند. نمای بیرونی برج نقش و نگارهای تزیینی دارد. نوار سفید رنگی نیز به دور برج کشیده شده است که هم به زیبایی آن می افزاید و هم باعث جذب کبوتران به سمت برج می شود. هم چنین این نوار مانع ورود خزندگانی چون مار و مارمولک به درون بنا می شده است. داخل بنا شش ضلعی با طاق های جناغی شکل است. سقف کبوترخانه به صورت گنبدی 6 ضلعی و دارای تزیینات گچبری و کنگره ای شکل است. در بام بنا، 4 ستون کوچک با ارتفاع 5/1 متر شبیه به میل راهنما ایجاد شده است.

دلیل محبوبیت کبوترخانه میبد

تقریبا می توان گفت برج کبوترخانه میبد از سایر بناهای شبیه به خود در دیگر نقاط کشور سالم تر مانده و مرمت آن نیز به خوبی صورت گرفته است به همین دلیل جذابیت زیادی برای بازدیدکنندگان دارد.
برج کبوترخانه میبد که با شماره ۱۶۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر تاریخی در جنوب شرق باروی قدیم شهر ساخته شده و در حال حاضر اداره آن را فرمانداری میبد بر عهده دارد حال با توضیحات داده شده در این مطلب، می توانید با تهیه بلیط از اتاقک موجود در نزدیکی برج، وارد این بنا شوید و جزییات آن را از نزدیک مشاهده کنید. با ورود به برج، با نگاه به بالا و چرخاندن سر خود لانه های بیشمار کبوتران را می بینید و قطعا حیرت خواهید کرد.

نشانی: برج کبوترخانه میبد در شهر میبد، بلوار بسیج و جنب فرمانداری قرار دارد.

ساعت بازدید: همه روزه از ساعت 9 تا 17