بادگیر
[ یزد شهر بادگیرها ]

بادگیر؛ نماد معماری اقلیم گرم و خشک

زمانی که مردم از تابش نور خورشید و گرمای همیشگی شهر به خانه های خود پناه می بردند، فقط نشستن در سایه یا خنک کردن سر و روی خود با آب برای فرار از کلافگی گرما کافی نبود. به همین خاطر به هوش خود پناه برده و دست به ساخت وسیله ای زدند به نام “بادگیر” که بعد از گذشت سال های سال هم چنان مورد توجه است و تبدیل به نماد معماری اقلیم گرم و خشک شده است. ساخت بادگیر نه تنها باعث شد گرمای تابستان یزد در آن دوران قابل تحمل شود بلکه زیبایی و جلوه ای خاص نیز به شهر داده است تا یزد عنوان “شهر بادگیرها” را به خود اختصاص دهد.

بادگیر ابتدایی ترین وسیله تهویه هوا

بادگیر سازه ای بلند با دریچه هایی در بالای آن است که در نقاطی از خانه ها ساخته می شد تا باد را به داخل خانه بیاورد. عملکرد بادگیرها هدایت کردن هوای بیرون به فضای داخلی ساختمان و خنک کردن و ایجاد هوای تازه در آن است. در کنار کاربرد اصلی بادگیرها که خنک نگه داشتن آبِ آب انبارها بود، جهت تهویه هوا، برای خانه های مسکونی، مساجد و سایر بناها نیز ساخته می شد. وجود بادگیرها در اندازه ها و اشکال مختلف در ایران، به دلیل تنوع آب و هوایی در کشور به ویژه در مناطق حاشیه کویر و جنوبی آن است. هم چنین هر معمار در ساخت بادگیر زیبایی آن را نیز در نظر می گرفت.

ایرانیان مخترعین بادگیر؟!

علاوه بر ایران این سازه در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه مانند افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، اردن، بحرین، قطر، عراق، عمان، سوریه، کویت و مصر نیز ساخته می شد، اما با توجه به آشنایی ایرانیان باستان به ویژگی های جریان هوا و شناسایی بادگیرهایی کهن در ایران، اختراع آن را می توان به ایرانیان نسبت داد. از قدمت بادگیرها اطلاعات دقیقی موجود نیست، اما ذکر نام های باستانی مانند بادخان، بادآهنگ، واتغَر، بادهَنج، خیشخان و … در مورد بادگیر در متون ادبی و کتب مختلف، حاکی از آن است که قدمت بادگیر بیش از آن است که تصور می شود.

اشاره به بادگیر در متون ادبی

در متون ادبی ایرانی و عربی و در سفرنامه اشخاص مشهور و هم چنین اشعار شاعران زیادی به بادگیر اشاره شده است. به عنوان نمونه:
ناصرخسرو قبادیانی بلخی(۳۹۴-۴۸۱ هجری قمری) در اشعارش به نام “بادخانه” اشاره کرده است.
همی خواهی که جاویدان بمانی/ درین پر بادخانه سست بنیاد
از این پر بادخانه هم به آخر/ برون باید شدن ناچار با باد
مارکوپولو نیز در سفر خود به مشرق زمین چنین نوشت: «در آن جا شهرهای کوچک و بزرگ خوب زیادی می باشد که هرمز با مردم عرب زبانش یکی از آن ها است. گرما در آن جا وحشتناک است بدین علت بر روی خانه هایشان وسایل تهویه جهت گرفتن باد ساخته شده است. این وسایل تهویه در جهتی قرار گرفته اند که جریان باد را از بیرون به درون خانه برای خنک کردن آن می آورند.»
بادگیر در استان یزد یکی از شاخصه های اصلی معماری در خانه ها و سایر بناهای مربوط به دوره های زندیه و قاجاریه است و بناهای معروف و خانه های اعیان نشین مربوط به این ادوار، دارای بادگیر هایی عظیم و شاخص هستند مانند باغ دولت آباد، باغ ناجی، باغ پهلوان پور مهریز و برخی از مساجد.

کاربرد بادگیر

شاید بتوان گفت ساخت بادگیر از ابتدا بیش تر برای خنک نگه داشتن آبِ آب انبارها بود. بر همین اساس و طبق تحقیقات صورت گرفته روی بادگیرِ خانه های مسکونی دوره های پیش از زندیه، نتیجه جالبی به دست آمد که این بادگیرها در دوره های بعد برای بنا ساخته شده اند و مربوط به همان دوره نیستند.
قدیمی ترین بادگیر یزد که بر روی بنایی غیر از آب انبار ساخته شده، بادگیر “هشت طرفه” عمارت دولت آباد(دوره زندیه، ۱۱۶۰ هجری قمری) است. اگر علاقه مند به دیدن بادگیرهای اصیل هستید، آن ها را می توانید در آب انبارهای قرون ۸ و ۹ هجری قمری مانند آب انبار چهارسوق یزد و آب انبار تفت مشاهده کنید.

آب انبار و رابطه آن با بادگیر

برای اینکه رابطه آب انبار و بادگیر را بدانید، ابتدا تعریفی کوتاه از آب انبار را بخوانید: آب ‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای در زیر زمین است که آن را از آب پر می کردند تا در روزهای کم آبی، زمان محاصره توسط دشمن و استفاده از آب خنک در تابستان در شهرها و روستاها از آن استفاده کنند.
آب انبار ها معمولا از سه قسمت خزینه، پاشیر و بادگیر تشکیل می شوند. “خزینه یا تنوره” همان محل ذخیره آب است که روی آن پوشش گنبدی ساخته می شد. “پاشیر” یا همان پای شیر آب نیز به محلی در انتهای آب انبار گفته می شد که شیر آب در آن جا قرار داشت. برای جریان پیدا کردن هوای تازه و خنک ماندن و نگندیدن آب خزینه، بادگیری روی آب انبار ساخته می شد که تعداد آن از یک تا شش عدد بود.
در دوره تیموری، خانه ها و سایر بناها به معنای امروزی بادگیر نداشتند، اما آب انبارهایی مانند “جِنُک” (۸۷۸ هجری قمری) و آب انبار “دوقلوی فیروزآباد” میبد (حدود ۸۸۶ هجری قمری) دارای بادگیر هستند.
قدمت آب انبارهای بادگیردار حتی به قرون ۴ و ۵ هجری قمری نیز برمی گردد. به دلیل برجای نماندن اثری از آب انبارهای آن دوران یا مشخص نبودن تاریخ برخی از موارد باقی مانده، نمی توان دقیق گفت آیا شکل و معماری بادگیرهای آن زمان با بادگیرهایی که اکنون مشاهده می کنیم تفاوت داشته است یا خیر؟
شاید بتوان گفت آب انبارها نقش مهمی در پیدایش، تحول و توسعه بادگیر در سبک های متفاوت معماری داشتند.

نحوه زندگی در شهرهای کویری

در مناطق کویری کشور مانند یزد، در طول روز آفتاب داغ و در شب هوا خنک است، برف و باران کم می بارد و هوا خشک است و رطوبت پایینی دارد. بادهای شدید می وزد و طوفان شن زیاد اتفاق می افتد. مردم ساکن این نواحی در سال های گذشته برای کنار آمدن با این نوع اقلیم اقداماتی انجام داده اند مثلا خانه ها و سایر بناها را در نقاطی مشخص و به صورت متمرکز ساخته اند، قنات هایی طولانی به منظور انتقال آب از نقاط کوهستانی به داخل شهر حفر کرده و آب انبارهایی نیز برای دسترسی مردم به آب خنک در تابستان ساخته اند. خانه های قدیمی که اکنون نیز تعداد زیادی از آن ها موجود است دارای دیوارهای خشتی و آجری بلند و ضخیم هستند که با هدف عایق بودن در برابر گرما و هم چنین ذخیره سازی گرما درون خود به این شکل ساخته شده اند. به این ترتیب در طول روز گرمای کم تری به فضای داخلی خانه وارد و در شب نیز بخشی از گرمای ذخیره شده در داخل دیوارها به درون فضای داخلی و بخشی دیگر نیز به محیط بیرون منتقل می شود. سقف های گنبدی شکل بناها نیز باعث می شود حرارت کم تری به داخل ساختمان انتقال یابد. به همین دلیل کوچه های یزد و سایر مناطق مشابه نیز باریک و گاها سرپوشیده و دارای طاق های قوسی هستند.
به دلیل کمبود مصالح ساختمانی مانند سنگ، چوب و… . و کم هزینه بودن خشت خام و عملکرد حرارتی مناسب آن می توان دلیل استفاده زیاد از گِل و خشت در بناهای شهر یزد را متوجه شد.

یزد شهر بادگیرها

در مناطق کویری مانند یزد، وزش بادهای فصلی و روزانه باعث شد تا بادگیرها در جهت بادهای مطبوع و خنک و پرسرعت از سمت شمال(باد اصفهانی) ساخته شوند. متناسب با نور خورشید و جهت وزش باد بادگیرها یک طرفه، دو طرفه، سه طرفه، چهار طرفه و حتی شش و هشت طرفه ساخته می شدند. دهانه های بادگیر رو به آسمان و پایین آن به طرف ستون بادگیر تا درون ساختمان باز بود. داخل ستون بادگیرها(به جز بادگیرهای یک طرفه) را به وسیله تیغه ها و پره های آجری مورب به چهار، شش و یا هشت قسمت تقسیم می کردند تا جهت وزش باد وارد شده از کانال با ستون بادگیر هماهنگ باشد. به این شکل جریان هوا در فضای داخلی ساختمان ها و آب انبارها ایجاد می شد. طی فرآیند جریان هوا در ساختمان، هوای خنک از بادگیر وارد و هوای گرم نیز از در و پنجره ها خارج می شد. مهم ترین خصوصیت بادگیر، خنک کردن فضای خانه و تهویه هوا بدون استفاده از انرژی الکتریسیته است.
در مواردی نادر در ساختمان هایی که دارای باغ های بزرگ با هوایی خنک بودند، بادگیر را به نحوی می ساختند تا هوای خنک از در و پنجره به داخل ساختمان وارد و هوای گرم از بادگیر خارج شود.
نمونه بادگیرهای کامل را می توان در شهرهای یزد، ابرکوه، کاشان، کرمان، طبس و سایر شهرهای کویری ایران مشاهده کرد.

هنر ساخت بادگیر

طراحی و ساخت بادگیر در گذشته به صورت تجربی توسط معماران بومی انجام و روش آن نیز به همین صورت به نسل های بعد منتقل می شد. فقط یک معمار با تجربه می توانست جای قرار گرفتن بادگیر، بلندی ستون، تناسب آن با فضایی که باید خنک کند و جهت قرارگیری تیغه ها و تعداد آن را به صورت دقیق و درست مشخص کند. اگر اشتباهی در طراحی و ساخت آن صورت می گرفت به جای هوای خنک، هوای گرم و گَرد و خاک به داخل راه می یافت. در گذشته معماران، جهت پیدا کردن فضای مناسب برای بادگیر با استفاده از نردبان هایی بلند روی بام ساختمان ها می رفتند و جهت وزش باد و ارتفاع بادگیر را با استفاده از حساسیت لاله گوش خود تعیین می کردند. در صورتی که اکنون ساخت بادگیر با توجه به اصول مکانیک سیالات، انتقال حرارت و ترمودینامیک صورت می گیرد.
متناسب با عملکرد بادگیر یعنی خنک کردن فضای ساختمان در روزهای گرم سال، باید آن را در قسمت تابستان نشین خانه می ساختند. البته در دوره های تاریخی و سبک های معماری مختلف محل بادگیر نیز فرق می کرد. به عنوان مثال در دوره های ایلخانی و تیموری خانه ها دارای ایوانی بزرگ با ارتفاعی تقریبا دو برابر دهانه خود بودند. پشت این ایوان، اتاقی کوچک بود(طنبی) که به ایوان راه داشت و بادگیر بر روی آن ساخته می شد. در روزهای گرم تابستان هوای این نقطه از خانه که به آن “تالار طنبی” گفته می شد، خنک و مطبوع بود. در برخی خانه ها نیز اتاق بادگیر وجود نداشت و بادگیر را مستقیما بالای سر ایوان می ساختند و گاهی اوقات بالای راهروهای جانبی ایوان.

انواع بادگیرهای ایرانی

بادگیرهای ایران به ۳ دسته یزدی، اردکانی و کرمانی تقسیم می شوند.
اردکانی(یک طرفه): در مناطقی که باد مطبوع فقط از یک جهت می وزد بادگیرها یک طرفه ساخته می شدند. این نوع بادگیرها نسبت به سایر بادگیرها تقریبا ساده و مقرون به صرفه تر بودند به همین دلیل می شد برای هر اتاق یک بادگیر ساخت. در شهرهای طبس، میبد و عقدا نیز این نوع بادگیر دیده می شود. عموما این نوع از بادگیرها کم ارتفاع و کوتاه تر از سایر بادگیرها هستند. در برخی شهرهای ایران که در مجاورت دریا قرار دارند نیز این نوع بادگیر ساخته می شد تا باد خنک سطح دریا را به داخل ساختمان منتقل کند. بر خلاف شهر میبد، در استان یزد بادگیر یک طرفه به ندرت دیده می شود و اکثر بادگیرها چهارطرفه هستند.
کرمانی(دو طرفه): این نوع بادگیر نیز از نظر معماری، ساده و تقریبا کوچک است و به دلیل دو طرفه بودن آن، به بادگیر “دوقلو” نیز شهرت دارد. کارایی این نوع بادگیر نسبت به نوع اردکانی دقیق تر است. بادگیرِ اغلبِ آب انبارها از نوع بادگیر کرمانی است.
بادگیرهای سه طرفه: این بادگیر انواع مختلف دارد که به آن اِشکَم دریده(شکم دریده) نیز می گویند مانند بادگیر روستای “حسین آباد” یزد. در این نوع بادگیر دیواری که رو به سمت باد مطبوع است را بزرگ تر و دهانه های بیش تری برای ورود هوا روی آن می ساختند. در صورت تغییر جهت وزش باد، دو سمت دیگر بادگیر باد را به سمت داخل هدایت می کردند.
یزدی(چهار طرفه): از انواع دیگر بادگیرها بزرگ تر و معمولا چهار طرفه ساخته می شوند که به آن بادگیر “چهار طرفه یا چهار سو” نیز گفته می شود. ارتفاع این نوع بادگیرها معولا زیاد است و از نظر معماری مشکل تر، پیچیده تر و البته زیبا تر هستند. عامل اصلی پدید آمدن این نوع بادگیر، وزش باد مطلوب از هر چهار طرف است. به مرور زمان تعداد وجوه این بادگیر به شش و هشت نیز افزایش یافت که بادگیر هشت طرفه “باغ دولت آباد” از زیباترین و بلندترین آن ها است.

بادگیر دو طبقه

به مرور زمان و در طی تکاملِ طراحی و ساخت بادگیرها، بادگیر دو طبقه نیز ساخته شد. برای ساخت این نوع بادگیر ابتدا، یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه های معمولی در هر چهار جهت ساخته و سپس یک بادگیر باریک در قسمت مرکزی بادگیرِ اصلی به ارتفاع یک تا دو متر و برخی اوقات بیش تر، بنا می شود. ساختار این دو بادگیر از هم مستقل است به همین دلیل هرگونه آسیب فقط به همان طبقه محدود می شود و عملکرد بادگیر دیگر را تحت تاثیر قرار نمی دهد. دهانه این بادگیرها باد را از هر ارتفاعی به داخل هدایت می کند.

اجزای ساخت بادگیر به ترتیب از پایین به بالا از این قسمت ها تشکیل می شود:

۱- ستون (بدنه، کانال، تنوره، ساقه): به بخشی از بدنه بادگیر که حدفاصل بین دهانه بادگیر و بام ساختمان است، گفته می شود و معمولا به صورت مکعب، مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود.
۲- دهانه ( قفسه، هواکش، چشمه): به قسمت بالای بادگیر گفته می شود که شامل ورودی های جریان هوا است.
۳- تیغه ها: داخل کانال یا ستون بادگیر توسط این عناصر که خشتی و آجری هستند به چند کانال کوچک تر تقسیم می شود.
۴- سقف

طرز کار بادگیر

زمانی که باد می وزد هوا از طریق دهانه های بادگیر وارد ستون آن می شود. در وسط این ستون دیوار حایل نازکی وجود دارد که فشار هوا را کاهش می دهد تا باد کم تری از سایر دهانه های بادگیر خارج شود. سپس هوای وارد شده، از طریق مجرای بادگیر که به سقف اتاق یا تالار راه دارد به داخل ساختمان منتقل می شود. اغلب برای این مجرا، دریچه هایی چوبی می ساختند تا در مواقعی که نیاز به بادگیر نبود مانند ایام سرد سال، آن ها را ببندند تا هم از ورود هوای سرد به داخل ساختمان جلوگیری کنند و هم از ورود حشرات و پرندگان کوچک.

راه هایی برای بهبود عملکرد بادگیر

در گذشته برای خنک تر شدن هوای ورودی به ساختمان از طریق بادگیر، روش های جالبی به کار می بردند، مثلا در شهر بم بادگیری وجود دارد که آن را با فاصله ۵۰ متری از بنا ساخته اند و راه ارتباطی آن یک کانال زیرزمینی است که از زیر یک باغچه عبور می کند. به این ترتیب پس از آبیاری باغچه، دیواره های کانال این رطوبت را دریافت کرده و باد منتقل شده به مسیر ساختمان را خنک تر می کند.
در برخی اوقات نیز حصیر یا بوته های خار را بر روی دهانه بادگیر می گذاشتند و بر روی آن آب می ریختند به این ترتیب هوای ورودی خنک تر و مرطوب تر می شد. مردم اغلب مواد غذایی خود را در زیر بادگیر قرار می دادند تا هم خنک بماند و هم دیرتر خراب شود.

سختی های استفاده از بادگیر

استفاده از بادگیر چندان هم راحت و بی عیب نبود. فقط هوای خنک از دریچه های ورودی بادگیر وارد ساختمان نمی شد بلکه گرد و غبار، حشرات و گاها پرنده های کوچک نیز به داخل فضای خانه وارد می شدند. هم چنین هوایی که از طریق بادگیرها به داخل هدایت می شد تقریبا با محیط بیرون برابر بود و بخشی از آن نیز از دهانه های دیگر خارج می شد و به هدر می رفت. انرژی سرمایی چندانی نیز در جِرمِ ساختمان ذخیره نمی شد. هم چنین کارایی بادگیر برای مناطقی که سرعت باد کم است چندان مطلوب نبود و فقط در ساعات اولیه شب مقدار کمی هوا از طریق بادگیر به داخل ساختمان هدایت می شد.

نقش بادگیر در معماری دوره های مختلف تاریخی

تیموری

بناهای دوره تیموری به ویژه در عصر مظفری فاقد بادگیر بودند، حتی بناهایی مانند “سیدرکن الدین” و “سیدشمس الدین” با این که دارای ایوان بلند و فضای طنبی در پشت آن هستند، اما بادگیر ندارند که از این مسئله چنین برداشت می شود که شهر یزد در پایان عصر ایلخانیان( حکومت محلی مظفری) دارای سبکی متفاوت در معماری بوده است. معدود بناهایی مربوط به این دوره دارای بادگیر هستند؛ مانند مسجد امیرچخماق یزد ( ۸۴۱ هجری قمری)، مسجد سَرِ ریگ ( ۸۶۲ هجری قمری)، مسجد فیروزآباد میبد ( ۸۶۶ هجری قمری) و مسجد بفروئیه میبد ( ۸۶۶ هجری قمری) که در آن ها نیز بادگیر بر روی محراب یا فضایی تنگ و کوچک ساخته شده که این نوع ساخت بادگیر برای دوره ای که معماری در اوج شکوفایی خود بوده است جای تعجب دارد. به همین دلیل چنین استنباط می شود که بادگیر بناهای دوره تیموری در منطقه یزد و اردکان، در دوره های بعد به آن اضافه شده است.

صفویه و زندیه

در دوره های صفویه و زندیه ساخت خانه ها با دوره ایلخانی تفاوت داشت. در دوره صفوی در یک قسمت از زمین(قسمت جنوبی و رو به شمال) ساختمان مسکونی ساخته می شد و بقیه زمین به باغ و سایر موارد اختصاص می یافت. ایوان خانه ها در این دوره نیز عظمت و ارتفاع ایوان خانه های دوره مظفری را ندارند و پهن تر هستند. اغلب خانه های دوره صفوی بادگیر ندارند. هم چنین اتاق کوچک پشت ایوان(طنبی) نیز به طور کل از معماری این دوره حذف شده است. هم چنین در برخی از خانه ها بادگیرهایی یک طرفه و رو به شمال بر روی ایوان دیده می شود که در دوره های بعد به بنا اضافه شده است.

قاجاریه

در دوره قاجار، سازه بادگیر تبدیل به شاخص معماری این منطقه از کشور شد که دیگر فقط برای خانه های اشرافی و آب انبارها ساخته نمی شد بلکه در تمامی خانه ها چه در عمارت های اعیان نشین مانند خانه آقازاده در ابرکوه(دارای بادگیر دو طبقه چهار طرفه)، خانه وکیلی و نقیب الذاکرین در میبد، خانه های زرگر یزدی، نواب وکیل و ملک التجار(اکنون تبدیل به هتل سنتی و رستوران شده است) چه خانه هایی در محله های فقیرنشین، هم چنین در مساجد بزرگ و کوچک حتی نمازخانه های صحرایی و … حداقل یک بادگیر و اتاق بادگیر وجود داشت. هم چنین در این دوره، اتاق پشت ایوان(طنبی) دوباره جایگاه خود را در معماری به دست آورد، اما این بار دیگر ابعاد آن کوچک نیست و دارای فضایی بزرگ به اشکال مستطیل، مربع یا چلیپا(صلیب ایرانی) است. در برخی خانه ها که دارای چند حیاط هستند، چند ایوان، چند بادگیر و چند طنبی نیز وجود دارد.

بادگیرهای شاخص استان یزد

بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد یزد

باغ دولت آباد در سال ۱۱۶۰ هجری قمری توسط محمدتقی خان بافقی طراحی و ساخته شد. بخش عمده باغ از جمله عمارت هشتی و بادگیر باغ تخریب شده بود که اکنون مرمت شده است. قناتی به همین نام(قنات دولت آباد) از این باغ عبور می کند. طراحی اصلی باغ نیز بر اساس همین جریان آب صورت گرفته است. در این باغ مجموعه ای از ساختمان ها وجود دارد که روزی خانِ حاکمِ وقت و دستگاه حکومتی او در آن جا سکونت داشتند. این مجموعه شامل این موارد می شود: عمارت سَردَرِ جنوبی، شترخان و اصطبل ها، عمارت حرم سرا، عمارت هشتی و بادگیر هشت وجهی، آشپزخانه، اتاق های خدمه، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت تهران، عمارت سَردَر اصلی و آب انبار دو دهنه.
یکی از دلایل شهرت عمارت هشتی و بادگیر این مجموعه بهره گیری از باد و آب در سیستم سرمایشی آن است. هوای وارد شده از دریچه بادگیر، از روی حوضی پر از آب می گذشت و پس از خنک شدن به بقیه ساختمان هدایت می شد. اتاقی که بادگیر روی آن قرار دارد دارای هشت ضلع است و درهای متعددی دارد که هر کدام به یک اتاق باز می شود. به این ترتیب برای خنک کردن هر اتاق، درِ بین آن اتاق و اتاق هشتی را باز می کردند.
بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد با ۳۳۸۰ متر ارتفاع از سطح زمین یکی از افتخارات هنر معماران یزدی است. در حالی که اغلب بادگیرهای مشهور کشور از سال ۱۲۰۰ هجری قمری به بعد ایجاد شده اند، ساخت این بادگیر در سال ۱۱۶۰ هجری قمری آن را به قدیمی ترین بادگیر شناخته شده تبدیل کرده است.

بادگیر سه طبقه و چهار طرفه باغ صدری(نَمیر) تفت

این باغ به دستور “صدر العُلما” از حکام دوران زندیه در تفت ساخته شد. وسعت آن ۱۰ هزار متر مربع و دارای یک تالار بزرگ به ابعاد ۱۲×۱۰ متر است. پشت تالار فضایی وجود دارد که به دلیل قرار گرفتن بادگیر در آن ناحیه، دارای هوایی مطبوع است. در جلوی ساختمان حوض سنگی بزرگی به وسعت تقریبی ۵۰۰ متر مربع و در انتهای باغ یک آسیاب آبی قرار دارد. این بادگیر سه طبقه چهار طرفه نقش به سزایی در تهویه هوای ساختمان دارد، زیرا باد از هر سمتی بوزد به راحتی توسط دهانه های یکی از طبقات به داخل کشانده می شود.

بادگیر دو طبقه و چهار طرفه خانه آقازاده در ابرکوه

یکی از خانه های قدیمی ابرکوه (دوره قاجاریه) با مساحت ۸۵۱ مترمربع و دارای یک حیاط مرکزی و ساختمان هایی در سه جبهه آن است. به این ترتیب ساکنین می توانستند در فصول مختلف از هر بخشی که هوای بهتری دارد استفاده کنند. بادگیر این بنا روی سقف شاه نشین تالار بزرگ و به صورت دو طبقه با سقف گنبدی(کلاه فرنگی) ساخته شده که در نوع خود بی نظیر است. بادگیر دوم هماهنگ و در ارتباط با بادگیر زیرین ساخته شده و در کنار آن یک سقف گنبدی با تزیینات مُقَرنَس کاری زیبا وجود دارد. بادگیر برای خنک کردن و سقف گنبدی برای نوررسانی به فضای داخل ساختمان به کار گرفته می شد.
در سقف شاه نشین این خانه، دریچه های چهارگوشی ایجاد شده است که هر کدام زیر یکی از مجراهای بادگیر قرار دارد. دریچه های مرکزی به دریچه های بادگیر وسط که یک طبقه از بادگیر بزرگ بلند تر است مرتبط می شود. با استفاده از یک چوب بلند که قلابی بر سر آن است می توان چفت و بست هر دریچه را باز و بسته کرد و بدین ترتیب میزان و زمان وزش باد به درون تالار قابل تنظیم است.

بناهای عام المنفعه با یک تا پنج بادگیر

امیرچخماق یزد (قرن نهم هجری قمری)، ملاحسن فیروزآباد (۹۴۰ هجری قمری)، محله بالای فیروزآباد میبد (۹۵۱ هجری قمری)، محله مصلای عتیق کوچک یزد (۹۵۷ هجری قمری)، باغ گندم یزد (۹۷۱ هجری قمری)، شاه ولی تفت (۹۸۱ هجری قمری)، خانقاه فیروزآباد میبد (۹۷۴ هجری قمری)، بُرسّه تفت (۹۸۹ هجری قمری)، خواجه دو دهنه یزد (۹۹۷ هجری قمری)، مال میر یزد (اواسط قرن دهم هجری قمری)، دروازه مهریز (نیمه دوم قرن دهم هجری قمری)، دروازه شاهی یزد (نیمه دوم قرن دهم هجری قمری)، خلف باغ یزد (۱۰۲۵ هجری قمری)، چهارسوق یزد (۱۰۳۳ هجری قمری)، توده رکن آباد یزد (۱۰۳۹ هجری قمری)، پای برج یزد (۱۰۴۵ هجری قمری) و ابوالمعالی یزد (۱۰۴۷ هجری قمری)

بادگیر در کشورهای دیگر

بادگیرهای افغانستان

در هرات افغانستان بادگیر به صورت یک بادخور( به فاصله تعبیه شده‌ میان دو دیواره یا جسم برای ایجاد جریان هوا گفته می‌شود) ساده با حداکثر ارتفاع ۵/۱ متر است که روی سقف گنبدی تمام اتاق ها مشاهده می شود. این بادگیرها دارای یک دهانه رو به سمت باد هستند که به بادگیرهای کوتاه یک طرفه شرق، شمال شرقی و جنوب شرقی ایران شباهت دارند.

بادگیرهای پاکستان

روی سقف تمامی خانه های بخش قدیمی شهر حیدرآباد در ایالت سند پاکستان، بادگیر به چشم می خورد که قدمت آن ها حداقل ۵۰۰ سال است. این بادگیرها به گونه ای ساخته شده اند که بادهای بعد از ظهر را به اتاق های ساختمان هدایت می کنند.

بادگیرهای مصر(ملقف)

این نوع بادگیر دارای یک ستون بلند و یک دهانه رو به بادهای شمال غربی است. روی سقف آن یک سطح شیب دار (حدودا ۳۰ درجه) ساخته شده است تا هوا را به داخل هدایت کند. ملقف “قاآ” در قاهره یکی از معروف ترین این نوع بادگیرها اثر محب الدین الشفیع الموکل است.

بادگیرهای عراق

بادگیرهای عراق به صورت یک حفره هوا درون دیوار یا آجرهای خشتی ضخیم روی سقف اتاق نشیمن تابستانی ایجاد می شود. سر بادگیر دارای سطحی شیب دار (زاویه ۴۵ درجه از سطح سقف) است. ستون های عمودی تعبیه شده در این دیوارها راه ارتباطی بین دهانه بادگیر با زیر زمین هستند که در نهایت به طاقچه های تو رفته در دیوار زیرزمین می رسند. برخلاف سایر بادگیرها، ستون این نوع بادگیر بر روی بام ساخته نمی شود بلکه از کف بام شروع می شود. معمولا محل ایجاد بادگیر لبه جان پناه بام و ارتفاع آن ۲ متر است.