باغ دولت آباد یزد
باغ در تمدن ایرانی
در تمدن های مختلف، باغ ها بر اساس اعتقادات و باورهای مردم شکل می گرفتند و به نوعی مظهری از زندگی آرمانی محسوب می شدند. در ایران، مردم باغ ها را با توجه به باورهای قدیمی و دورِ خود که بر پایه طبیعت گرایی بود، می ساختند.
ایرانیان از هزاران سال پیش تاکنون علاقه زیادی به ایجاد باغ در اطراف خانه و بناهای خود داشته اند. باغ های ایرانی بر اساس معماری خاص خود یعنی ساختار هندسی، درختان، آب و ساختمان کوشک (معمولا این عمارت در محور اصلی باغ بین مرکز و انتهای باغ ایجاد می شود، به این ترتیب چشم انداز آن نیز بهتر است. ساختمان این نوع بنا در باغ های ایرانی، دارای شکلی مربع یا هشت ضلعی و شبیه به صفه و در برخی موارد مدور هستند) در میانشان ساخته می شدند و به آن پردیس، فردوس، بستان یا بوستان می گفتند.
ویژگی های باغ های ایرانی
باغ های ایرانی دارای ساختار مخصوص به خود هستند که آن ها را نسبت به سایر باغ ها متمایز می کند. به این شکل که در ابتدا باغ ها در مسیر خروجی قنات ها ساخته می شدند. باید جوی آبی در داخل باغ در جریان باشد. همچنین باغ با دیوارهایی بلند محصور می شود. در فضای داخلی و اغلب میانِ باغ، استخر آب و عمارت تابستانی ساخته می شود. نمونه باغ های ایرانی که در مسیر قنات شکل گرفته اند در یزد، طبس، بیرجند، گناباد و اغلب شهرهای کویری دیده می شوند. منشأ و ریشه ساختن باغ های ایرانی را “باغ پاسارگاد” می دانند که طراحی و هندسه سازی باغ و نحوه کاشت درختان آن توسط خود “کوروش بزرگ” صورت گرفته بود. باغسازی در دوره ساسانیان نیز انجام می شد و این روند در دوره اسلامی نیز ادامه پیدا کرد.
با توجه به عناصر شکل دهی باغ های ایرانی مانند هوای مطبوع، آرامش و امنیت موجود در آن ها، تخت ها و تفریحاتش و همچنین سبک معماری آن ها، باغ دولت آباد یزد، باغ فین کاشان، شاهزاده کرمان و ارم شیراز از جمله باغ های شناخته شده با سبک معماری ایرانی هستند.
باغ از دیدگاه اسلام
باغ ها در باورهای اسلامی، نمادی از بهشت محسوب می شوند و خداوند در آیاتش به نیکوکاران وعده باغی در بهشت داده است. یکی از سوره هایی که در آن باغ های ایرانی به خوبی توصیف شده، سوره انسان است که در آن به بهشت نیز اشاره نموده.
ویژگی های باغ های دوره اسلامی
معماری باغ ها در دوره اسلامی دارای سبک و سیاق مخصوص به خود هستند. در این دروه معمولا باغ ها به صورت چند منظوره طراحی می شدند. اطراف آن ها باید محصور شوند. در مرتفع ترین قسمت از باغ، عمارت کوشک را می سازند که معمولا جهت زیبایی، در مقابل آن حوض یا استخری ایجاد می شود. در ساخت این نوع باغ ها، مقیاس انسانی رعایت می شود. بیشترین فضای باغ به درختان میوه تعلق می گیرد و مابقی، درختان سایه دار هستند. در طراحی باغ های اسلامی، از خطوط راست استفاده می کنند. برای ایجاد فضایی دلنشین تر، اغلب یک جوی آب دائمی در آن به کار می رود که در کف آن، سینه کبکی(سنگ های تراش دار در کف جوی) ایجاد می کنند تا موج آب به خوبی نشان داده شود. مسیر آب ها به گونه ای ایجاد می شود تا صدای آب شنیده شود. اغلب، سطح باغ را به چهار قسمت تقسیم می کنند. در این باغ ها، گل های زینتی مانند گل سرخ نیز می کارند.
تاریخچه باغ دولت آباد یزد
“محمدتقی خان بافقی” که به “خان بزرگ” هم شهرت داشت و سرسلسله خاندان خوانین یزد مسحوب می شود، در سال ۱۱۶۰ ه.ق (اواخر دوره افشاریه) باغی بزرگ و زیبا به مساحت تقریبی، ۷۰/۰۰۰ مترمربع در یزد ایجاد کرد که به باغ “دولت آباد” معروف شد. این باغ دارای عمارت ها، حوض ها و آب نماهای زیادی است که در بین آن ها باغچه هایی پر از درختان انار، انگور و … و گل های زینتی قرار دارد.
محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول تقریبا ۶۵ کیلومتر ایجاد کرد که به “قنات دولت آباد” مشهور است. از طریق این قنات، آب از مهریز به یزد و سپس به باغ دولت آباد می رسید. طراحی اصلی باغ دولت آباد، بر اساس همین جریان آب شکل گرفته است. او پس از انتقال آب، عمارت ها، حوض ها و جدول های آب زیادی در باغ ایجاد کرد و آن جا را مجموعه حکومتی خود قرار داد. این باغ در واقع به عنوان محل اقامت خان یا حاکم وقت و دستگاه حکومتی او، کاربرد داشت.
محمدتقی خان بافقی کیست؟
“محمدتقی خان بافقی” از شخصیت های سیاسی – مذهبی و قدرتمند دوران خود و دارای لقب “بیگلربیگی” و حدود ۵۰ سال حاکم یزد و کرمان بود. محمدتقی خان به درخواست کمک برای مبارزه با حاکم ظالم شهر پاسخ مثبت داد، با چند سوار به یزد آمد و با سرکوب اشرار، حاکم یزد شد. او در یزد سکونت داشت و برای امور کرمان، قائم مقام گذاشته بود. محمدتقی خان بافقی پدرِ “عبدالرضا خان یزدی” و جد “سلطانعلی خان وزیر افخم” و خانواده‌های افخم ابراهیمی و افخمی است.
مرمت باغ دولت آباد
بخش عمده باغ دولت آباد یزد از جمله عمارت هشتی و بادگیر باغ، تخریب شده بود که در سال ۱۳۸۰ به طور کامل مرمت شد. پس از محمدتقی خان، باغ به دست متولیان دیگر افتاد و رو به ویرانی رفت. نوسازی باغ دولت آباد یک بار در دوره “عبدالرضا خان امیر مویّد” که اداره امور یزد را در دوره حکومت “شاهزاده محمد ولی میرزا” بر عهده داشت، انجام شد. بار دیگر نیز در دوره “شاهزاده جلال الدوله” پسر “ظِلُ السلطان” (پسر ناصرالدین شاه قاجار) در باغ تعمیراتی صورت گرفت. در زمان رضا شاه نیز این باغ تبدیل به سربازخانه شد.
وزارت فرهنگ و هنر، باغ دولت آباد را از تاریخ ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ ه.ش، از اداره اوقاف اجاره کرد و آن را به دست دفتر حفاظت آثار باستانی کشور سپرد. از سال ۱۳۴۸ ه.ش، دفتر فنی این سازمان شروع به مرمت و بازسازی باغ کرد. در این عملیات، بخش هایی از باغ مانند عمارت تهران، عمارت تالار آیینه، عمارت بهشت آیین، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت مستخدمین و آشپزخانه ها مرمت شدند. عملیات باغسازی و محوطه سازی در باغ دولت آباد نیز بین سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ ه.ش، انجام شد.
در آغاز حکومت جمهوری اسلامی، مرحوم “حاج میرزا محمدعلی مُعزالدینی” به دستور “شهید صدوقی” به احیا و بازسازی باغ پرداخت و از درآمد آن از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۸ به پیشنهاد دانشگاه آزاد، دانشکده پزشکی “علی ابن ابی طالب” در باغ تاسیس و دایر شد، زیرا در آن زمان دانشگاه آزاد، دانشکده پزشکی نداشت. به مدت ۳ سال دانشکده در باغ فعالیت داشت. به طور مثال قسمت فروش بلیط، سالن تشریح بود، رستوران کنونی، کلاس درس و سالن آزمایشگاه و اتاق زیر بادگیر، کتابخانه و اتاق رییس بود. تا این که در سال ۱۳۶۸ در منطقه “صفاییه” زمینی به مساحت ۱۱۰ هزار مترمربع خریداری و دانشکده پزشکی به آن جا منتقل شد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.
نمایی از باغ دولت آباد
با عبور از درِ کوچک چوبی داخل کوچه، که ورودی اصلی باغ در دوره کنونی محسوب می شود، وارد فضای “عمارت سَردَر” می شوید. فضایی با طاقی گنبدی شکل که روزنی برای عبور نور و تهویه هوا، در مرکز آن تعبیه شده است. حوض کوچک هشت ضلعی نیز در این میان دیده می شود. در یک سمت این فضا سکوهای خشتی برای نشستن ساخته شده است. می توان صدای قدم های شاهزادگان و والی هایی که در طول زمان از این مسیر گذر کرده اند را در پس همهمه مردم شنید.
با خروج از این فضا، وارد محوطه ای باز خواهید شد که در ورودی بعدی، اطاقک تهیه بلیط قرار دارد. با ورود به محوطه اصلی باغ و گذر از کنار درختان سرسبز و باغچه های زیبا، دیدن بلند ترین و قدیمی ترین بادگیر ایران، لبخندی توام با هیجان و تعجب بر روی لبتان ایجاد می کند. بادگیری که از آن بالا، گذر تاریخ را دیده است و چه افسوس هایی که به دل دارد. عمارت هشتی باغ دولت آباد که بادگیر بر روی آن قرار دارد با اُرُسی های بزرگ و زیبای خود شاید زیباترین و بزرگ ترین دلیل بازدید هر فرد باشد.
حوض بزرگی که روبروی این عمارت قرار دارد بازتابی از تصویر ساختمان و بادگیر را در خود نمایان می کند. ردیف فواره های سنگی در میان حوض نیز دلیل دیگر زیبایی این قسمت از باغ است. درختان سرو و کاج در اطراف باغ و ردیفی از آن در دو سوی حوض، می تواند این تصور را در ذهن شما به وجود بیاورد که تابستان ها در دل کویر، درون این باغ چه خنکای دلنشینی وجود داشته است.
زیبایی باغ در شب نیز دیدنی است. زمانی که نور چراغ ها در حوض منعکس می شود و ترکیب فضای باغ با تاریکی، آرامشی خاص به انسان می دهد. مطبخ یا آشپزخانه باغ هم اکنون تبدیل به کافه ای سنتی شده است که می توانید زمانی را نیز در این فضای زیبا سپری کنید.
بخش اندرونی و بیرونی باغ
عملکرد باغ دولت آباد به صورت سکونتگاهی – حکومتی بود. این باغ دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی یا جلوخان است. در قسمت بیرونی، اداره امور شهر، تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی انجام می شد و بخش اندرونی، خصوصی بود و نقش اقامتگاهی را ایفا می کرد. در این نوع باغ ها بخش اندرونی را به صورت کامل از سایر بخش ها جدا می کردند و برای آن دربان یا محافظی هم قرار می دادند.
اجزای تشکیل دهنده این بخش ها
اجزای تشکیل دهنده این مجموعه عبارتند از: عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت سَردَر اصلی و آب انبار دو دهنه، عمارت حرم سرا، عمارت هشتی و بادگیر هشت وجهی، عمارت سَردَرِ جنوبی، شترخان و اصطبل ها، آشپزخانه و اتاق های خدمه.
عمارت “تابستان خانه” یا “شاه نشین” در سمت راست حوض اصلی باغ قرار دارد و در سمت چپ حوض، “زمستان خانه” یا عمارت “تالار آیینه”.
بخش اندرونی باغ یا باغ اندرونی
ساختمان هایی مانند حرمسرا، عمارت هشتی (عمارت بادگیر تابستانه)، عمارت بهشت آیین، مطبخ، برج دیدبانی، آب‌انبار خصوصی، اصطبل تابستانه و زمستانه، قسمت اندرونی باغ را تشکیل می دادند که مخصوص سکونت حاکم و خانواده اش بود.
ساختمان هشتی یا عمارت بادگیر
در باغ دولت آباد، عمارتی هشت ضلعی ساخته شده است که “عمارت هشتی” یا “عمارت بادگیر” نام دارد. بادگیری هشت طرفه نیز بالای این بنا ایجاد شده است. این ساختمان که یکی از مهم ترین اجزای مجموعه محسوب می شود، در انتهای محور اصلی باغ واقع است. سه شاه نشین با درهای مشبک، اتاقک بادگیر با حوضی از جنس مرمر در وسطش، هشتی و دو اتاق پستو، این عمارتِ دو طبقه را تشکیل می دهند.
در این عمارت، آب نیز به کمک جریان هوا آمده و عملکرد تهویه و خنک سازی را به بهترین نحو انجام می داد. درهای چوبی، دور تا دور این ساختمان به چشم می خورند که به سایر بخش های بنا باز می شوند. این عمارت در سایه قرار داشت و خنکای آن از طریق پنج حوض آب در اطرافش و بادگیر بالای آن تأمین می شد. به دلیل این کاربری، نام “ساختمان تابستانه” را نیز بر روی این عمارت گذاشته اند.
معماری و تزیینات عمارت بادگیر
استاد حاجی علی اکبر آخوند، کاربندی زیبایی را بر روی سقف این عمارت با استفاده از سیم گل و دُمگیری گچی انجام داده است. همچنین یکی از زیبایی های این قسمت، درها و پنجره های اُرُسیِ مزین به شیشه های رنگی است. تابش نور خورشید بر این شیشه ها و ایجاد نورهای رنگی در اتاق، تصویری بی نظیر برای بیننده به وجود می آورد. در مناطق گرم و خشک کشور مانند یزد، عموما سقف ها را به رنگ روشن در می آورند تا نور آفتاب را جذب نکند. سقف این ساختمان نیز چنین است. یک تالار و ایوان در طبقه بالای این بنا قرار دارد که از بالای آن می توان باغ را تماشا کرد.
تالار طَنبی
ساختمانی بزرگ در سمت غرب عمارت بادگیر یا هشتی وجود دارد که به آن “تالار یا عمارت طَنَبی” گفته می شود و بادگیری مربع شکل بالای آن قرار گرفته است. تالار طنبی جهت اقامت تابستانه بوده. تالارها، شبستان ها و صفه هایی در یک طبقه در دو سوی این تالار هستند که با استفاده از درها و روزنه هایی به تالار طنبی راه دارند. زیرزمینی نیز در زیر این تالار وجود دارد که از سمت جنوب از طریق یک راهرو به فضای زیر بادگیر و با استفاده از دو پله به باغ می رسد.
بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد
بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد با ۸/۳۳ متر ارتفاع از سطح زمین یکی از افتخارات هنر معماران یزدی است. در حالی که اغلب بادگیرهای مشهور کشور از سال ۱۲۰۰ ه.ق به بعد ایجاد شده اند، ساخت این بادگیر در سال ۱۱۶۰ ه.ق آن را به قدیمی ترین بادگیر شناخته شده تبدیل کرده است.
بادگیر چیست؟
بادگیر سازه ای بلند با دریچه هایی در بالای آن است که بر روی سقف خانه ها ساخته می شد تا باد را به داخل خانه بیاورد. با وزش باد، هوا از طریق دهانه های بادگیر وارد بدنه آن می شد و سپس باد از طریق دریچه های تعبیه شده در سقف اتاق یا تالار، به داخل فضای ساختمان راه پیدا می کرد. به این ترتیب داخل ساختمان در ایام تابستان خنک نگه داشته می شد.
عملکرد بادگیر در این عمارت
یکی از دلایل شهرت عمارت هشتی و بادگیر مجموعه دولت آباد، بهره گیری از باد و آب در سیستم سرمایشی آن است. هوای وارد شده از دریچه بادگیر، از روی حوضی پر از آب می گذشت و پس از خنک شدن به بقیه ساختمان هدایت می شد. اتاقی که بادگیر روی آن قرار دارد دارای هشت ضلع است و درهای متعددی دارد که هر کدام به یک اتاق باز می شود. به این ترتیب برای خنک کردن هر اتاق، درِ بین آن اتاق و اتاق هشتی را باز می کردند.
بادگیر با سه روش به تهویه و خنک کردن فضای بنا می پرداخته، یا در زیر آن حوضچه قرار می دادند یا با یک دریچه چوبی به زیرزمین راه داشته است یا زیر آن آب می پاشیدند تا هوای ورودی خنک و مطبوع شود.
معماری بادگیر باغ دولت آباد
زیر این بادگیر عظیم، ستون باروری قرار ندارد. این طور بیان می شود که در این بادگیر در هر ۳ متر پلان چوبی به کار رفته که یکی از آن ها به عنوان “شاه چوب” است؛ یعنی ۶ چوب دیگر از آن مشتق می شود و باز در هر ۳ متر این روند تکرار شده است. به این شکل وزن بادگیر بر روی آن ها پخش شده و وزن اصلی بر روی دیوارهای ضخیم اطراف است.
چوب هایی که از بادگیر بیرون زده است کاربردهای متفاوتی داشته است. هم به عنوان داربست مورد استفاده قرار می گرفت تا در صورت لزوم برای انجام تعمیرات، بر روی آن بایستند و هم به عنوان “بادشکن” برای پایداری بیشتر بادگیر کاربرد داشت. همچنین فضولات پرندگان که بر روی آن می ریخت نیز به عنوان کود در باغ مورد استفاده قرار می گرفت.
عمارت بهشت آیین یا عمارت زمستانه
روبروی عمارت بادگیر، ساختمانی رو به جهت تابش خورشید ایجاد شده که عمارت “بهشت آیین” یا “زمستانه” نام دارد و کاربرد آن جهت اقامت زمستانی بوده است. در فضای میان این دو ساختمان، گیاه شبدر و در دو سمت این بخش، درختان انار و گیلاس کاشته شده است.
مَطبَخ
مطبخ یا آشپزخانه باغ هم اکنون تبدیل به کافه ای سنتی شده است.
برج دیده بانی باغ
باغ توسط دیواری خشتی و بلند محصور شده است و در قسمتی از آن، برجی قرار دارد که در گذشته جهت دیده بانی از آن استفاده می شد.
بخش بیرونی باغ یا باغ بهشت آیین
باغ بیرونی یا جلوخان که به آن بهشت آیین نیز گفته می شود، فضایی کوچک تر به شکل مستطیل است و در سمت شمال مجموعه قرار دارد. در این باغ، تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی را برگزار می کردند و همچنین کاروان ها در این بخش مستقر می شدند.
کَرت های باغ (کَرت بَندی کردن زمین به معنای تقسیم مزارع و باغچه ها به قسمت های تقریباً مساوی است)، توسط حوضی بزرگ و مستطیلی (آبنما) عمود بر محور تقارن باغ بهشت آیین که آن را به دو قسمت مربعی تقسیم کرده، شکل گرفته اند.
عمارت سَردَر
در باغ بهشت آیین، ساختمانی به نام “عمارت سَردَر” ساخته شده است که اصلی ترین بخش در این فضا محسوب می شود. این عمارت دو طبقه دارد و به نوعی مرز مشترک بین دو باغ اندرونی و بیرونی است. طبقه همکفِ عمارت از سردر، هشتی، اتاقی بزرگ که رو به شرق است و اتاق هایی کوچک که رو به شمال و جنوب ساخته شده اند و چند راهرو تشکیل شده است.
همچنین در باغ بیرونی، قسمت هایی مانند دیوانخانه، عمارت تالار آیینه، عمارت تهرانی، دو بازارچه و دو برج دیده بانی و آب انبار عمومی قرار دارد.
ورودی های باغ دولت آباد
باغ دولت آباد دارای ۳ ورودی است که یکی در ضلع غربی و رو به خیابان “دولت آباد” گشوده می شود و دیگری در ضلع جنوبی باغ قرار دارد و بیرون این ورودی، رودخانه ای دیده می شود که سال هاست خشک شده و آبی به خود ندیده و اکنون تبدیل به محلی برای پارک ماشین ها شده است. ورودی دیگر در ضلع شمالی باغ قرار دارد که رو به خیابان انقلاب است، اما اغلب مواقع، ورود و خروجی از آن، توسط بازدیدکنندگان صورت نمی گیرد.
ورودی غربی
با عبور از دیوارهای باغ در بلوار دولت آباد، به ورودی آن خواهید رسید. با ورود به باغ، حوضی بزرگ با دو باغچه مستطیلی شکل در اطراف آن دیده می شود و با نگاهی به عقب دیوار ورودی را می بینید که در دو سمت خود دو ایوان بزرگ و طاقی هایی قرینه دارد. در اطراف این ضلع از بنا، باغی دیده می شود که شاید دیگر مانند گذشته طراوت چندانی برایش باقی نمانده باشد. برای رسیدن به عمارت هشتی و بادگیر از این قسمت از باغ باید چند قدمی پیاده روی کنید.
ورودی جنوبی (ورودی اصلی)
در حال حاضر این ورودی مورد استفاده بازدیدکنندگان قرار می گیرد. با عبور از درِ کوچک چوبی وارد فضای “عمارت سردر” می شوید. فضایی با طاقی گنبدی شکل و دارای حوض کوچک هشت ضلعی در میانش و سکوهای خشتی جهت نشستن در اطرافش.
هندسه باغ دولت آباد
سطح باغ با محیطِ مستطیل شکل عمود بر هم با ابعاد ۱۱۶ در ۲۷۴ متر و ۱۰۴ در ۲۷۸ متر به دو بخش (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تقسیم شده است. محور اصلی باغ یا همان محور تقارنِ مستطیل بزرگتر، در راستای شمال غربی به جنوب شرقی قرار می گیرد که اختلاف زاویه آن حدود ۳۰ درجه نسبت به محور غربی- شرقی است. این محور باعث متصل شدن دو عمارتِ سَردَر و هشتی به یک دیگر است.
آبنما یا حوضی که سطح باغ را به دو کَرت مستطیلی تقسیم کرده است، بر محور تقارن باغ اندرونی قرار دارد. باغ اندرونی در محیط مستطیل بزرگتر و باغ بیرونی یا بهشت آیین در محیط مستطیل کوچکتر(در سمت شمال) قرار دارند. کوشک باغ دولت آباد به نوعی همان عمارت هشتی یا بادگیر است که متصل به دیوار جنوبی و در انتهای محور اصلی باغ واقع شده. عمارت یا تالار طَنبی با بادگیر مربعی شکلش در سمت غرب عمارت هشتی واقع است.
مصالح به کار رفته در باغ دولت آباد
در مناطق گرم و خشک ایران جهت ساخت و ساز، از مصالحی مانند خشت، گِل و آجر استفاده می شد، زیرا هم در دسترس و ارزان بود و هم در طول روز گرما را در خود ذخیره می کرد و در شب با پس دادن حرارت، به تعدیل درجه حرارت فضای ساختمان کمک می کرد. در اغلب ساختمان ها حیاط را با آجر فرش می کردند. هم چنین در نماهای بیرونی، سقف، زمین و پله های بنا از آجر استفاده شده است تا بنا در برابر نور آفتاب و طوفان محافظت شود.
از چوب نیز برای ساخت در و پنجره و در برخی موارد ستون ایوان و تیرهای داخل سقف استفاده می شد. یکی از مصالح بارز مورد استفاده در باغ دولت آباد، سنگ های مرمری است که از مراغه به یزد آورده شده است (در حالی که همیشه سنگ مرمر یزد به مرغوبیت و کیفیت شهرت داشته). در ساخت بادگیر باغ، آجر و خشت خام به کار رفته و با کاه عایق شده است.
گیاهان باغ های ایرانی
در باغ های ایرانی، با هدف تزیین، ایجاد سایه و برداشت محصول، درختان و گیاهانی کاشته می شدند. درختان را معمولا از نوع محصول دار و سایه دار انتخاب می کردند که بیشترین حجم باغ به این نوع درختان تعلق داشت و مساحت کمتری را به گل ها و گیاهان زینتی اختصاص می دادند. درختان، بوته ها و گل های تزیینی، گیاهان باغ های ایرانی را تشکیل می دهند.
درختان
درختان در باغ های ایرانی معمولا یا سایه افکن بودند مانند سرو، سپیدار، بید، چنار، نارون، ارغوان و … یا درختان میوه داری مانند انار، سیب ترش، زردآلو، آلو سیاه، هلو، شفتالو و … .
بوته ها
بوته های کاشته شده در باغ ها معمولا انواع گل سرخ و گل یاس بودند.
گل های زینتی
برای زینت دادن به باغ نیز معمولا از گل های لاله، بنفشه، زنبق، سوسن، قرنفل و … استفاده می شد.
تنوع گیاهی در باغ دولت آباد
در باغ دولت آباد درختان مختلفی وجود دارد که بیشترین آن ها، کاج و سرو و درختان میوه داری مانند انار و انگور درون کَرت ها، هستند. همچنین ردیف هایی از بوته های گل سرخ به میزان زیاد در باغ دیده می شود. معروف است که گل های سرخ باغ دولت آباد به اندازه ای زیاد بود که گلاب گیری آن دو ماه زمان می برد.
سیستم هوشمندانه آبرسانی باغ دولت آباد
یکی از عناصر اصلی در باغ دولت آباد، آب است که به صورت تمام و کمال در آبنماها و حوض ها نمایش داده می شود. آبِ این باغ از طریق قنات دولت آباد تأمین می شد. همچنین یک چاه آب به عمق ۱۵۰ متر و منبعی با گاورو (در ضلع شرقی باغ، کنار ساختمان خدماتی) برای مواقعی که خشکسالی سراغ شهر می آمد، ایجاد شده بود تا از این طریق، باغ دچار بی آبی نشود و حوض های باغ نیز پرآب بماند. از آب منبعِ آب انبار باغ نیز برای مواقعی که لازم می شد استفاده می کردند.
قانون ظروف مرتبطه در آبرسانی باغ
جریان آب در مجموعه دولت آباد، به زیبایی حضور دارد. آب قنات از طریق “اُشتُرگُلو” (در جایی که آب از یک جوی یا نهر به راه آب باریکی وارد می شد، به محدوده قبل از راه آب باریک، “اُشتُر گُلو” می گفتند. دلیل نام گذاری آن به این دلیل است که راه آب به اندازه گلوی شتر باریک بود) که در زیر بادگیر قرار داشت در حوض مرمرین زیر بادگیر عمارت هشتی می ریخت و بعد به حوض وسط بنا وارد شده و سپس به سه حوض مستطیلی شاه نشین ها سرازیر می شد. سه سینه کبکی مرمرین (سنگ های تراش دار جهت نشان دادن موج آب) در مقابل اُرُسی اتاق ها قرار دارد که هم باعث ایجاد موج در آب در حال جریان می شود و هم حجم آب را بیشتر نشان می دهد.
آب جاری از هر سینه کبکی، به حوضی کوچک و سپس در آبنمای بزرگ که بر محور اصلی باغ واقع است، سرازیر می شد. ابعاد این آبنما با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی تناسب دارد و تصویر عمارت به صورت کامل در آن می افتد. سپس آب از زیر عمارت سَردَر به داخل استخر ۱۲ ضلعی واقع در شمال عمارتِ باغ بهشت آیین وارد می شد که از آن نیز به سه استخر مستطیلی در سه سمت دیگر می ریخت. به این ترتیب آب قنات آیک حوض را پر می کرد و آن حوض، حوض بعدی را و به این ترتیب آب از طریق راه های مرتبط به حوض هایی که داخل حیاط هستند، ریخته می شد (قانون ظروف مرتبطه) و خود به خود آب بدون استفاده از پمپ از فواره های سنگی بیرون می زد. فواره های سنگی از طریق “تَبنوشه” (لوله‌هایی سفالین که برای جابجایی آب با کم ترین میزان نشتی در آب‌راه‌های سرپوشیده، زیرِ زمین یا زیرِ دیوار کار گذاشته می شد) به یک دیگر متصل هستند و زمانی که آب از عمارت با فشار بیرون می آمد از فواره ها بیرون می زد.
بعد از این مراحل، آب استخرها، وارد خیابان ها و آبادی های اطراف می شد که برای کشت و زرع از آن استفاده می کردند. زیبایی آبرسانی باغ دولت آباد در این است که، آب فقط در زیرِ زمین جریان ندارد و در آبنماها و استخرها نیز قابل مشاهده است.
قنات دولت آباد
محمدتقی خان، قنات دولت آباد را در قرن ۱۱ ه.ق ایجاد کرد. این قنات ۹ رشته داشت که طول آن مجموعا ۷۰ کیلومتر بود. در وقف نامه قنات دولت آباد اینگونه نوشته شده است که آب آن اول باید وارد باغ شود و سپس به جاهای دیگر. از این ۹ رشته فقط ۵ قنات دولت آباد، مهدی آباد، تقی‌آباد، بغدادآباد و باقرخان باقی مانده و بقیه خشکیده اند.
منشأ و مسیر قنات دولت آباد
در محله مدوار مهریز، مادرچاه قنات دولت آباد با عمق ۳۰ متر قرار دارد. در این قنات، سنگ های جوش متراکمی هستند که به آن “حوض جوش” می گویند و آب از لابه لای آن بیرون می آید. برای رسیدن به کف این مادرچاه پلکانی ایجاد شده و اکنون قابل بازدید است.
منشأ این ۵ رشته از قنات ها، در جنوب غربی و غرب شهر مهریز و در کنار چشمه غربالبیز، کوه ریگ و کوه مسگل قرار دارد. این ۵ رشته قنات، بعد از به هم پیوستن، از کوچه باغ های مهریز می گذشت و مسافت تقریبی ۳۵ کیلومتر را از طریق راهروهای زیرزمینی به موازات جاده اصلی مهریز ـ یزد، طی می کرد و بعد از چرخش در آبشاهی، به خرمشاه و باغ دولت آباد وارد می شد. اکنون آبیاری باغ دولت آباد توسط چاهی نیمه عمیق در مجاورتش صورت می گیرد. رشته دولت آباد و بغداد آباد نسبت به ۳ رشته دیگر قدمت بیشتری دارند. مهدی آباد، باقر خان و تقی آباد دارای قدمتی حدود ۲۰۰ سال هستند.
باغ دولت آباد که یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است با شماره ثبت ۷۷۴ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
مسیر دسترسی
ورودی اصلی باغ دولت آباد در خیابان شهید رجایی، محله چهار منار، کوچه فردوسی (حسینیه فردوس) قرار دارد. ورودی دیگر باغ نیز در بلوار دولت آباد واقع است.
ساعت بازدید
شش ماه اول سال از ۸ صبح تا ۹ شب
شش ماه دوم سال از ۹ صبح تا ۷ شب
هزینه بلیط
بازدیدکنندگان داخلی: ۵۰۰۰ تومان
بازدیدکنندگان خارجی: ۳۰۰۰۰ تومان
فاصله سایر مکان های دیدنی به باغ دولت آباد
موزه وزیری: ۲.۱ کیلومتر
مسجد جامع یزد: ۲.۲ کیلومتر
میدان امیر چخماق: ۲.۲ کیلومتر
زندان اسکندر: ۲.۴ کیلومتر
خانه لاری ها: ۲.۶ کیلومتر
آتشکده یزد: ۳.۳ کیلومتر
