تاریخچه بازار در ایران و یزد

بازارها تقریبا در تمام دنیا یک مفهوم را می رسانند و کارکردی نسبتا یکسان دارند. بازار از واژه پهلوی “واکار” و “وازار” به معنای محل داد و ستد و اجتماع گرفته شده و به مرور زمان تغییر کرده، بازارها یکی از بهترین مکان ها برای شناختِ فرهنگ، اقتصاد و روابطِ میان آدم های یک شهر یا روستا است.
واژه بازار از ریشه ی پهلوی (بهاچار، bahacha) و به معنی جایِ بَها و مرکز اصلی بازرگانی و تجارت در شهر و روستا، در تعداد زیادی از شهرهای خاورمیانه، آسیا، افریقا و قسمت هایی از اروپا به شمار می آید.
فرانسوی ها لغتِ “”bazaar را از پرتغالی ها گرفته اند که البته پرتغالی ها هم آن را از ایرانیان اقتباس کرده بودند.

نحوه شکل گیری بازار

هدفِ اصلی به وجود آمدنِ بازارها، احساسِ نیازِ ساکنان به داد و ستد و مبادله و فروش کالاهاست، علاوه بر این از گذشته های دور تا همین چند سال پیش، بازارها کانونِ اصلی شورش ها و اعتصاب ها، محل مراوده و آشنایی و پخش اطلاعات هم بوده و در برخی مناطق و به ندرت این روند همچنان ادامه دارد.
در ابتدا بازارها در مجاورتِ راه های ارتباطی و دروازه اصلی و بعد از آن در مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل می گرفتند و به مرور زمان گسترش می یافتند و بعد از مدتی نیز با توجه به افزایشِ نیازها و تنوع فعالیت ها، فضاهایی جدید با کارکردهای متفاوت به وجود می آمدند که خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه از جمله آنهاست.
گفتنی است، سال های دور یعنی همان ابتدای پیدایش بازارها، به دلیلِ اینکه هنوز این مکان و کارکردهای آن به درستی درک نشده بود و تنها مردم به صورتِ محدود نیاز داشتند کالا و محصولی را که از حدِ استفاده شان بیشتر است را ارائه دهند و یا نیاز به محصولی دیگر داشتند، در مجاورت روستاها در فضایی باز و البته تنها در برخی از فصول مردم به عرضه و مبادله کالاهای خود می پرداختند و رفته رفته این قرار هفتگی شد و بعد روزانه، و با گسترشِ جوامع و مبادلات هم شکلِ دائمی به خود گرفت و یک سبکِ معماری هم برای آن طراحی و اجرا شد.

ماهیت بازار در ادوار مختلف تاریخ در ایران

در دوره ی مادها بازار و بافت آن با مفاهیم اولیه ی آن فعالیت می کرد. بنیانِ بازار اما در شهرهای ایران در دوره هخامنشیان با فتح سرزمین های متمدن و در طی مبادلات تجاری و بازرگانی با شرق و غرب گذاشته شد.
در دوره سلوکیان نیز شهرها دارای دو خیابان عمود بر هم بودند که میدانی در محل تقاطع این دو خیابان قرار داشت و بازارها اطراف آن ها شکل می گرفتند.
اشکانیان هم بازارها را در شهرستان ها و در مجاورت راه های اصلی ایجاد می کردند.
در دوره ساسانیان دولت حضور همه جانبه و پررنگی در بازرگانی و صنعت داشت. اقتصاد این دوره تحت تاثیرِ نقش ایران در بازرگانی بین المللی و روابط با چین، هند، رُم شرقی، حجاز، حبشه و … قرار داشت و به این ترتیب مفهوم بازار به شکلِ و شمایلِ امروزی شکل گرفت و محله ها در مسیر آن ایجاد شدند.
در زمان ساسانیان، فضاهای باز و میدان های مهم، محل شکل گیری اولیه بازارهای شهری بودند که شباهت زیادی به بازارهای قرون سوم و چهارم اسلامی داشتند. تقسیم بندی بازارهای دوره اسلامی بر اساس تخصص حرفه ها بود نه طبقه. هم چنین بازارهایی مانند کتاب فروشی، کاغذ فروشی و صحافی ها به وجود آمد که یک نوآوری در این پدیده محسوب می شد.
بازارهای سرپوشیده یکی از مهم ترین عناصر شهرها بودند که به مساجد جامع پیوند می خوردند. به این شکل شهرهای اسلامی به واسطه بازار، از شهرها در دوره های مختلف متمایز و شناخته می شوند.
در قرون اولیه دوره اسلامی، بازارها شکل اولیه خود در دوره ساسانی را حفظ کردند. بازارها از قرن دوم به بعد به مهم ترین عنصر در شهرها و حتی روستاهای بزرگ تبدیل شدند.
در دوره مغولان و تیموریان کارکرد و تاثیر بازار همچنان ادامه داشت. در دوره صفویه ایجاد بازار با طرح های از قبل تعیین شده مورد توجه پادشاهان قرار گرفت. در دوره قاجاریه هم به دلیل اُفت فرهنگ و اقتصاد کشور، بازارها دچار انحطاط شدند، اما همچنان جزو عناصر مهم شهر محسوب می شدند.
در دوره اسلامی به واسطه گسترشِ شهرنشینی، عموما در نواحی مرزی شهرهای جدیدی ساخته شد و شهرهای کوچک قدیمی نیز توسعه یافت. در شهرهایی مثل بصره و کوفه فضایی با کارکردِ بازار برای فروشندگان در نظر گرفته شد که می توانستند از صبح تا شب در هر نقطه ای از آن بساط خود را پهن و اجناسِ خود را عرضه کنند. با گسترشِ شهرها بساط ها جای خود را به دکان ها دادند و بازارهای دائمی در قسمتی از شهر شکل گرفتند.
نتایجِ پژوهش ها می گویند؛ بازارهای دائمی از اواخرِ قرن اول هجری به بعد، بسیاری از شهرهای جدید و تقریبا تمام شهرهای قدیمی، از بازارهای دائمی بهره مند بودند و صنوف با توجه به نوعِ فعالیتشان در راسته اصلی یا راسته های فرعی قرار داشتند و محل عرضه هر نوع کالا مشخص بود. اگرچه قدمت ساخت راسته های تخصصی در بازار در ایران و عربستان به پیش از اسلام برمیگردد اما در سال ۸۵هجری قمری، یعنی زمانی که حجاج شهر واسط را می ساختند برای هر صنف راسته ای جداگانه در نظرگرفتند.
رفته رفته اما از قرن سوم هجری توسعه عمران شهری و فعالیت های اقتصادی با روی کارآمدن حکومت ایرانی و محلی رونق گرفت، و از قرن چهارم تا ششم هجری آنطور که در منابع تاریخی گوناگونی از جمله حدود العالم من المشرق الی المغرب، صوره الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحه الصدور و آیه السرور و سفرنامه ناصرخسرو آمده؛ تولید انواعِ صنایع دستی در شهرها و روستاها گسترش یافت تا جایی که این محصولات به کشورهای دیگر نیز صادر می شد. در منابع آمده پارچه های کتانی کازرون، از چنان اعتباری برخوردار بودند که کشورهای دیگر با دیدنِ مُهرِ منتسب به کازرون، چشم بسته آنها را قبول می کردند. جالب اینکه به گفته منابع تاریخی، در قرن پنجم هجری در شهر “تون” چهارصد کارگاه زیلوبافی فعالیت داشته اند.
بنابراین در قرن پنجم در شهرهای بزرگ بازارها آنچنان رونقی یافته بودند که حتی نقل می شود ناصرخسرو بعد از سفر به اصفهان می گوید: «در بخشی از بازار اصفهان، دویست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند».
متاسفانه اما در قرن هفتم با حمله مغولان خساراتِ زیادی به بازارها وارد و موجب خرابی بسیاری از آنها شد، که البته اواخر این دوره و در زمان غازان خان و الجایتو و وزیرانی مانند خواجه رشید الدین فضل الله، در شهرهای مهم آن زمان بازارهایی ساخته شد.
تبِ ساختِ بازار در دوره صفوی دوچندان شد و این رونق تا اواخر دوران قاجار ادامه پیدا کرد.
عنصر اصلی بازار در شهرهای اسلامی تولید کنندگان و مصرف کنندگان بودن، به خصوص در دوره میانی اسلامی بوده است و همین هم سبب می شد مسیر  شاهراه کاروان ها به عنوان نخستین نقطه ایجاد و گسترش باشد.

کارکردهای اجتماعی و سیاسی بازار

بازار اسلامی علاوه بر این که اقتصاد را هدایت می کرد، زیربنای اجتماعی و معنوی شهر را هم شکل می داد. مسجد جامع، مدرسه، حوزه علمی، آب انبار، کاروان سرا و حمام، کارکردهای اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی را برای بازار به ارمغان می آورند.
از جمله کارکردهای اجتماعی بازار این بود که در مرکز شهر ایجاد می شد تا در دسترس عموم مردم باشد. دلیل این امر هم قرار گرفتن مساجد جامع در مرکز شهرها بود که بازار نیز در کنار آن مستقر می شد. کارکرد سیاسی بازار هم به خاطر نقش ارتباطی آن بود، ناگفته نماند که بازاریان جزو حامیان فعالیت های سیاسی بودند.

سبکِ معماری و بافتِ بازارهای اسلامی

بازارها از همان ابتدا سبک معماری مخصوص به خود را داشتند و به خصوص در ایران، اغلب سرپوشیده بودند تا هم کسبه و خریداران از نورِ شدید خورشید و شرایط نامساعد جوی در امان باشند و هم امنیت حجره ها در زمان تعطیلی حفظ شود. مصالحِ به کار رفته در آنها نیز معمولا مشابه بود و هدفِ نخست استحکامِ بنا بود. برای مثال ستون ها و دیوارها از سنگ و آجر و از گچ و آجر هم برای پوشاندن سقف ها استفاده می شد و لایه خارجی پشت بام ها هم معمولا کاهگل به عنوان یک عایق حرارتی رطوبتی عمل می کرد. کفِ بازارها هم خاکی بود که به مرور زمان در اثر رفت و آمد کوبیده می شد، گاهی هم کف ها آجری و سنگی بودند. بازارها درشهرهای سنتی معمولا ارتفاع بیشتری نسبت به بافتِ هم جوار خود داشتند.
استفاده از چوب در ساختارِ بازارها در مناطق شمالی شیب دار موجب شکل گیری پوشش های مسطح، صاف و استفاده از آجر، گچ یا سنگ و آهک هم به شکل گیری پوشش های گنبدی با هندسه و نقوش گچ بری، کاشی کاری و آجرکاری منجر می شد.

سه بخش اصلی در بازارهای اسلامی

در بازارهای اسلامی با معماری سنتی سه بخش اصلی وجود داشت:
کوی‌ها یا گذرگاه‌های اصلی و فرعی (راسته‌ها)
مجتمع‌های تجاری دارای انبارها و محل‌هایی برای سکونت موقت بازرگانان (خان، سرا یا کاروانسرا، فُندُق، وَکاله، رَباع)
مجتمع های تجاری بدون امکان سکونت (قیصریه، تیمچه، بدستان)

عناصر تشکیل دهنده بازار

راسته اصلی، راسته فرعی (رسته)، دالان، سرا یا خان، خانبار یا کالنبار، قیصریه، چهارسو، میدان، جلوخان، حجره، تیمچه

راسته اصلی

راسته ها اصلی ترین عنصر بازارها هستند زیرا اصولا بازارها از گذشته به شکل خطی بودند و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفتند.
راسته ها از دو سو با دکان ها احاطه می شدند که معمولا با گسترشِ تدریجی غیرمستقیم پیش می رفتند و تعداد کمی از آنها که به دستور حاکم یا فردی خیرخواه ساخته می شد سیرِ مستقیم و منظم خود را حفظ می کرد. در امتداد راسته اصلی، راسته های فرعی قرار داشتند که هر یک از صنوف یکی از آنها را به خود اختصاص می داد. برخی شهرهای بزرگ، بازارها دو یا حتی چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع داشتند.

راسته فرعی (رسته)

در شهرهای کوچک بازارها یک راسته اصلی اما در برخی شهرهای بزرگ، دو یا حتی چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع داشتند، که این امر نتیجه توسعه بازار در معابر فرعی بود. تعداد راسته های فرعی در یک بازار به میزانِ رونقِ فعالیت های اقتصادیِ آن شهر و روابطِ تجاری اش بستگی داشت. هر یک از راسته های فرعی متعلق به صنفی خاص بود.

دالان

دالان ها رابطِ فضای بیرونی با فضای درونی ساختمان یا میان فضاهای درونی یک بنا هستند. در بازارها نیز، دالان ها معمولا به صورتِ کوچه یا راسته ای فرعی و کوچک هستند که از یک سو به راسته ای دیگر و از سوی دیگر به کاروانسرا راه دارند و گاهی از دو طرف با دکان ها احاطه شدهاند از یک سو به کوچه یا راسته ای فرعی راه دارند. در بازار تهران دالان های زیادی را خواهید دید.

سرا یا خان

از سراها یا خان ها نمونه جنس ها تحویل گرفته می شد و در جاهای مختلف پخش می شد، سراها به نوعی همان تجارت خانه بودند. سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین از معروف ترین سراها در ایران هستند.

خانبار یا کالنبار

خانبارها در پشت سراها قرار داشتند و چند کارگاه دستی کوچک و انبار در آن قرار داشت. در گذشته کالاها توسط چهارپایان حمل می شد و آنها اجازه نداشتند برای تحویل آن وارد بازار شوند، بنابراین از راهی موازی که “پس کوچه” نام داشت، عبور و بار را در “خانبار” خالی می کردند.

قیصریه

قصریه محلِ فعالیت پیشه های ظریف، مانند سوزن دوزی، زرگری، گوهری و بزازی است که به دلیلِ ارزشی که محصولاتِ این پیشه وران داشت برای این بخش از بازار دَر داشت. معنی لغوی قیصریه، سرای دراز است. قیصریه قزوین، قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از قصریه های تماشایی ایران هستند.

چهارسو

دو راسته اصلی بازار به واسطه فضایی به نامِ “چهارسو” به هم می رسیدند و قطع می شدند. از نمونه های خوب چهارسو می توان به چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران، کرمان اشاره کرد. در برخی از دوره های تاریخی به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می کردند که دلیل آن پیروی از واژه عربی سوق به معنی بازار بوده است.

میدان

در مجاورت بازارها یا در امتداد آنها در برخی شهرهای بزرگ یک میدان ساخته می شد که یکی از دلایل آن اهمیت بازار به عنوان یک معبر بوده است. برای مثال می توان به میدان خان در بازار یزد، سبزه میدان در بازار تهران ( بخشی از آن نیز همچنان باقی مانده) و دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان در بازار اصفهان اشاره کرد.

جلوخان

جلو خان، به میدانچه ای گفته می شود که در واقع یک فضای ارتباطی است و از چهار یا سه طرف با فضایی ساخته شده محصور و گفته می شود به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می گرفته است. از نمونه های آن می توان به جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخان های مسجد النبی در بازار قزوین که البته امروز تا حدودی تغییر کرده و جلوخان سَردر قیصریه بازار اصفهان اشاره کرد.

حجره

حجره یا همان دکان، کوچک ترین اما یکی از اصلی ترین فضاهای بازارهاست که معمولا در دو طرفِ راسته ها به صورتِ خطی قرار دارند. حجره هایی که در بازارهای دو طبقه در طبقه همکف قرار داشته و دارند، معمولا برای عرضه کالاها که البته گاهی و آنهایی که در طبقه فوقانی ساخته می شدند به عنوان دفتر کار یا گاه کارگاه ها فعالیت دارند. مساحت حجره ها به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است. گاهی برخی حجره ها حدود هفتاد و پنج سانتیمتر از سطح معبر بالاتر ساخته می شدند که در این صورت زیر آن یک انبار می ساختند.
بعضی حجره ها هم که علاوه بر عرضه، خودشان کالا را تولید می کردند، کف شان هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود؛ مانند آهنگری ها، مسگری ها و نجاری ها. بعضی هم قسمتی از انتهای دکان که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره جدا می شد را به عنوان صندوقخانه استفاده می کردند.

تیمچه

تیمچه ها فضایی وسیع و سرپوشیده که غالبا هشت ضلعی هستند و گرداگرد آن فضایی دو تا سه طبقه قرار دارد که حجره هایی در آن تعبیه شده. گفته می شود تیمچه ها نسبت به عناصر دیگر بازار قدمت کم تری دارند و به همین دلیل معماری آنها کامل تر است. فضای مرکزی تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی و مقرنس های چشم نواز مزین شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان باوجود قرار گرفتن در عصر انحطاط معماری ایران بسیار زیبا و باشکوه طراحی و ساخته شده اند.

انواع مختلف بازار(گونه های بازار)

بازارستان

به عنوان بازار فروش پارچه (قماش) در ایران و ترکیه شناخته می شود.

بازار محله (بازارچه)

 این بازارِ نه چندان وسیع که معمولا مسقف نیستند، منبعِ تغذیه آن بازار مرکزی است و نیازهای اولیه و روزانه ساکنان مانند خوراک و پوشاک را برطرف می کند. بهره مند نبودن از ترکیب مسکونی ـ تجاری، نداشتن خان و تجمع صنفی از تفاوت های این نوع بازار با بازار اصلی است.

بازارهای دائمی

بازارهای دائمی به عنوان مهم ترین محور ارتباطی، اقتصادی و اجتماعی که علاوه بر دکان هایی که در دو طرف راسته ها قرار داشتند و چند کاروانسرا و تیمچه که در پشت دکان ها ساخته می شدند و ورودی آنها در راسته اصلی یا گاهی در راسته فرعی قرار داشت، فضاهایی مانندِ مسجد جامع، مدرسه، زورخانه و … نیز در امتداد آنها وجود داشت. این بازارها معمولا از اصلی ترین دروازه شهر شروع می شد و تا مرکز شهر و حتی گاهی تا دروازه دیگر شهر نیز ادامه داشت. معمولا یک یا چند راه اصلی، بسته به وسعتِ شهر به بازار دائمی می رسیدند.

بازار محلی یا ادواری

این بازارها به صورت هفتگی و در یک روز مشخص( با عنوان جمعه بازار، شنبه بازار یا…) اما بدون فضای ساخته شده مشخص برپا می شدند که همچنان به صورت محدود و در برخی نقاط فعالیت دارند. گاهی اما این بازارها به صورت سالانه یا ماهانه برگزار می شدند. در گذشته معمولا وسعت و زمانِ برپایی آنها به نوع کالاهای مورد معامله، حجم مبادلات و حوزه نفوذ آنها بستگی داشت.

بازارگاه‌های شهری:

بازارگاه ها فضایی باز و نسبتا وسیع و ساخته نشده و تقریبا دائمی هستند و در شهرها به واسطه عرضه اجناسِ ارزان قیمت و گاه طرفداران زیادی دارند، این نوع بازارها در شهرهای بندری و مرزی کمی متفاوت تر هستند زیرا علاوه بر فروشِ اجناس با تنوع و قیمت پایین تر، کالاهای گاه لوکس هم عرضه و طیف گسترده تری از مشتریان را از شهرهای دیگر جذب می کنند. دوامِ برگزاری این بازارها به تصمیماتِ مقامات شهری و یا تحت تاثیر عوامل سیاسی و اجتماعی قرار دارد. نمونه های این نوع بازارها را می توان در چابهار، بندرعباس، شیراز، تهران و… یافت.

بازار بیرون شهری (حومه)

همان طور که از نامش پیداست، این نوع بازار در حاشیه شهر قرار دارد و اغلب به صورت خطی و محل اتصال شهر به روستا است. بازار دروازه در جنوب غربی شیراز و سوق خرق در بغداد مثالی خوب برای این نوع بازار است. محصولات و ابزار کشاورزی، فرآورده های دامی، ابزار نجاری و آهنگری، سفال گری و سبدبافی، پشم های رنگ شده برای قالیبافی و…، و کالاهای مورد نیاز روستاییان از عمده محصولاتی ارائه شده در این نوع بازارها هستند، زیرا اغلب روستاییان مایحتاجشان را از این بازار تهیه می کنند. این نوع بازارها در تبریز بسیار دیده می شود.

بازارهای زیارتی

 این بازارها در مجاورت اماکن زیارتی برپا می شوند و علاوه بر محصولات و کالاهای مذهبی، سوغات آن شهر را نیز عرضه می کنند. در این نوع بازارها خدماتی همچون صرافی، عکاسی، مسافرخانه، غذاخوری، مسافربری و حمل و نقل شهری نیز ارائه می شود. نمونه این نوع بازارها را در قم و مشهد می توان دید.

بازار صنایع دستی

در این نوع بازارها افرادی را می بینید که در رشته های گوناگون صنایع دستی و تعمیراتِ این نوع محصولات مشغول هستند و فروشِ محصولاتِ خود را اغلب به واسطه ها می سپارند. برای مثال این نوع بازار در مراکش از قدیم الایام در بازارهای مرکزی برپا بوده و در ترکیه نیز با نامِ “صنایع چارشی سی” تازگیها در بازارهای قدیمی فعالیتش را آغاز کرده است. محله های صنایع دستی جدید با نقشه شطرنجی شکل با دکان های بتنی یک طبقه و بدون درنظر گرفتن محلی برای سکونت ایجاد می شود.

بازار فرش

بازاری مملوء از فرش که خرید و فروشِ این کالا در آن صورت می گیرد.

کاروانسراها

کاروانسراها به عنوان محلی برای تجارت و اقامت، اغلب در مجاورت راسته اصلی بازار بنا می شدند. کاروان ها با ورود به شهر با صاحبان کاروانسراها توافق می کردند و علاوه بر اینکه مدتی بازاری موقت برای خود در این مکان ایجاد می کردند و به فروش اجناسشان می پرداختند، در آن مدت در همانجا اقامت هم داشتند. علاوه بر این اقامت در کاروانسراها سبب می شد خودشان و اموالشان در امان بماند. صاحبانِ کاروانسراها معمولا جزو افراد صاحب نام و ثروتمند شهر بودند، زیرا این مکان هزینه های زیادی برا فرد به دنبال داشت.

مراکز جانبی بازارها

در ایران بازار های بزرگ و اصلی و البته تاریخ دار، به دلیل قرار گرفتن در بافت تاریخی شهرهای ایران، بنا به نیاز خدمات جانبی نیز اطراف آنها شکل می گرفت. برای مثال مساجد که تقریبا جزو جدایی ناپذیر بازارها بودند، یا حمام هاکه البته اکثرشان با کاهش نیاز، تخریب شدند و تغییر کاربری دادند. از دیگر اجزای خدماتی بازار می توان به زورخانه ها، کبابی ها و چایخانه ها سفره خانه ها اشاره کرد.

تاریخچه بازارهای یزد

یزد به دلیل قرار گرفتن در کنار جاده ابریشم، همواره مورد توجه تجار و صاحبانِ سرمایه بوده و از نظر تجاری موقعیت قابل توجهی داشته است، توسعه شهر یزد و عناصر تشکیل دهنده آن نیز در دوره قبل و بعد از اسلام رشد کُند اما مداومی داشته است. بازار یزد در مرکز اصلی شهر همراه با عناصر مرتبط با آن و محله هایی در اطراف، سیستمی منسجم را فراهم آوردند که بر اساس موقعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی طراحی و ساخته شدند.
در ادامه تاریخچه بازار در یزد، تحولات تاثیرگذار بر آن و موقعیت آن در دوره های مختلف را بررسی می کنیم:

مجموعه بازار یزد

بازارها نبضِ اقتصادی شهرها هستند و بازار یزد در دوران پهلوی به واسطه احداث خیابان شاه( قیام فعلی) به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد که این امر تخریبِ بخشی از فضاهای اصلیِ آن مانند بازار پنجه علی، بازار محمدعلی خان، بازار اُرسی دوزها و… را به طور کامل به دنبال داشت.
مجموعه بازارهای یزد که در جنوبِ بُرج و باروی شهر قرار گرفته، با معماری چشم نواز، سقف‌های گنبدی با نورگیرهای دایره‌ای، گچ کاری‌ها، درب‌های چوبی با تزئینات گره چینی، کاشی کاری‌ها، تزئینات آجری و سردرهای رفیع که در واقع از زیبایی‌های ماندگار این مکانِ‌ اصیل و ارزشمند است، از چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، مدرسه، حسینیه، میدان، کاروانسرا، آب انبار، لَرد و کارگاه تولیدی تشکیل شده است و باگذشتِ سال ها از زیبایی آن کاسته نشده و جزو جاذبه های ارزشمند این شهر تاریخی به شمار می آید.

آغازِ رشد بازار در یزد و وضعیت آن در دوره های مختلف تاریخی

شواهد نشان می دهد که بازار یزد در قرن چهارم هجری رشد را در مرحله جدیدی آغاز کرد و عمده دلیل این ادعا هم رونق صنعت نساجی در این شهر بود.
در ادامه و در  قرن چهارم و پنجم هجری با روی کار آمدن  ابن کاکویه و اتابکان به عنوانِ حاکمان محلی، چهره یزد به طور کلی دچار تغییر شد. در عهد اتابکان در بیرون از دروازه شهر، بازارهایی توسط اتابک عزالدین و بازار مادر امیر از سوی “مریم ترکان” مادر ابومنصور اسفهسالار بنا شده بود.  نخستین بازاری که در دوره ابن کاکویه در کنار دروازه شهر و بعد از احداث اولین بارو ساخته شد، “خواجه سعید شمس الدین محمد طاهر” بود.
قرن هشتم و در دوره ایلخانان و تیموریان، همچون سایر نقاط کشور، اقتصاد و تجارت در یزد نیز دچار تزلزل شد و نساجی که تا آن روز رونق زیادی در این شهر داشت و حتی تولید پارچه های فاخر مانند پارچه های ابریشمی و زری دوزی که در سایر نقاط دنیا طرفداران زیادی و صادرات آن رونق پیدا کرده بود، به طور چشمگیری کاهش یافت و کارگاه های نساجی تعطیل شدند.
تا اینکه در زمان حکومت تیمور و پسرش شاهرخ، بار دیگر تجارت رونق و صنایع، به خصوص صنعت نساجی ایران با قدرت فعالیت خود را از سر گرفت.
اواخر قرن هشتم و نهم هجری اقتصاد و تجارت در یزد دچار تحول بزرگی شد تا جایی که حتی در روابط تجاری بازار یزد نیز تغییرات اساسی رخ داد و کارکردِ آن متفاوت شد و حجم مبادلات نیز به طور چشمگیر افزایش یافت. جالب است بدانید که پایه ی بازار یزد به سبک و سیاق امروزی در همان دوران گذاشته شد.
“محمد بن مظفر” در سال ۷۷۶ ه.ق بازاری حدودِ دروازه سعدت خانقاه ساخت و بازاری نیز معروف به “بازار کاغذیان” توسط “خواجه رشید” در نزدیکی “مدرسه رشیدیه” که وقف این مدرسه نیز بود، احداث شد.
بازار دیگری که ساخته شد توسط “شاه یحیی” و در میدان شهر بود که چهل حجره در چهار طرفِ گنبدی ساخته شد و به همین دلیل به آن “بازار گنبد” می گفتند. “چهار سوی” و “بازار شاهی” که البته تنها کلیتی از آن باقی مانده، از بقایای این بازار هستند.
از جمله بازارهای دیگر در این دوران می توان به “بازار سلطان ابراهیم” نزدیک مدرسه صاعدیه، بازار “کفش دوزان” ساخته شده توسط مادر شاه یحیی، بازار “دلالان” توسط “سید رکن الدین” وزیر شاه یحیی، “بازار شاطریه” در سال ۸۳۰ ه.ق و توسط “امیر جلال الدین چخماق” و بازاری که در سال ۸۴۸ توسط “خواجه برهان الدین” (برادر پادشاه) در زمان گورکانیان کنار “دروازه مهریجرد” ساخته شد، اشاره کرد. اما گفته می شود بازاری که توسط “علی آقا” داروغه ی دوره گورکانیان در مجاورت “دروازه مهریز” ساخته شد، بازاری است که در ساختار بازار امروزی یزد به آن توجه می شود.
آنطور که در منابع تاریخی و البته سفرنامه ها گفته شده؛ دوران صفوی، دورانِ نسبتا پُربار و پُررونقی به خصوص برای صادرات محصولاتِ نساجی بوده است، اما نام بازار خاصی در این دوران ذکر نشده، شاید به این دلیل که با رشد تجارت همگام با رشد ساختاری این شهر رخ نداده است.
در دوره ی زندیه اما بازارهای ایران ایجاد شد که بخش جنوبی بازار امروز یزد در این دوران به وجود آمد. این دوران بنا به شواهد با حکومتِ  ۵۰ساله”محمد تقی خان” و همراهی خانواده اش، بعد از دوره گورکانیان، یکی از دوره های پُررونق بازار یزد است.
برای مثال “بازار قیصریه” در بازار یزد به عنوان یکی از بازارهای مهم در دوران قاجار و پهلوی اول به شمار می آید، “بازار کاشیگری” نیز از یادگارهای این حاکم است که همچنان در بازار یزد فعال است. از دیگر بناهای این دوره نیز می توان به “چهار سوق” که میرزا “اسماعیل کلانتر” از نایبان “محمد تقی خان” آن را احداث کرد، اشاره کرد.
بعد از زندیه در دوران قاجار اقتصاد ایران به شدت تحت تاثیر قدرت طلبی ها و اختلافات میان روسیه و انگلیس قرار گرفت، البته از نظر ساختار فیزیکی بازارها، بعد از گذشت هزار سال از اسلام توسعه ای دیگر یافتند.
و اما “بازار خان” ساخته شده در مجموعه بازار یزد، که همچنان از زیباترین جاذبه های یزد به شمار می آید و گردشگران بسیاری را از اقصی نقاط جهان پذیرا است، در دهه آخر قرن ۱۳ ه.ق در ادامه ی “بازار علی آقا” که داروغه دوران گورکانیان آن را در نزدیکی دروازه مهریز ساخته بود، احداث شد. این بازار یادگارِ ماندگار دوران قاجار است.
تا اینکه در دوران “میرزا فتح ا… خان مشیرالممالک” (رییس اداره مالیه یزد از اواسط حکومت ناصرالدین شاه تا اوایل حکومت پهلوی اول) سه بازار به عنوان آخرین بناهای تجاری به مجموعه بازار یزد اضافه شد که بازار مشیر که توسط مشیر الممالک ساخته شد و در انتهای جنوبی بازار یزد قرار داشت یکی از آنها است. بازار صدری ساخته شده توسط “صدرالعلما” و بازار “افشار” و یادگارِ “محمد صادق افشار” با  همراهی جمعی از تجار، از دیگر یادگارهای این دوران هستند.
گفتنی است، مکان و وضیت بازارها در یزد طی قرون متمادی و با گسترش شهر دچار تغییر شد.

مارکوپولو و جوزافا باربارو در سفر به  یزد

خیلی هامان جمله معروف “مارکوپولو” در مورد یزد را خوانده ایم، او در در زمان حکومت تیمور و پسرش شاهرخ به یزد سفر کرد و درباره اش نوشت: «یزد شهر بزرگی است که از لحاظ تجارت و رفت و آمد نقطه مهمی به شمار می رود. یک نوع پارچه ابریشمی و طلایی در آن جا بافته می شود، که به “پارچه یزدی” مشهور است و به همه جای دنیا صادر می شود».
“جوزافا باربارو” هم درباره وضعیت تجاری عصر صفویان می نویسد: «در آن شهر صنعتگرانی هستند که پارچه های ابریشمی، نخی، پشمی و … می بافند. یزدیان با کار و کوشش خویش مقدار زیادی از این پارچه ها را به هند، جغتای، چین و ماچین و بخشی از بروصه و ترکستان صادر می کنند».

تغییرات و نحوه ایجاد بازار سنتی یزد

بسیاری معتقدند تقسیم بازار یزد به واسطه خیابان کشی که در زمان پهلوی اول و حکومت رضا شاه انجام شد، اشتباه بود، زیرا تقلیدی بود از سبک غربی ها و سبب شد انسجام بازار از بین برود، اما به هر حال این خیابان به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم شد. خیابان اول در دوره رضا شاه با نام “پهلوی”، “امام فعلی ایجاد شد و در سال ۱۳۰۹ توسعه یافت. خیابان دوم هم در جهت شرقی –غربی و در سال ۱۳۰۷، از میدان امیرچخماق تا میدان سید مصطفی خمینی احداث شد. با احداث این خیابان راسته و چهارسوق اصلی بازار تخریب شد. بخش شمالی این بازارِ حدودا ۱۳هزار متر مکعبی، نیازهای معیشتی مردم را رفع می کند و بخش جنوبی آن نیز به عمده فروشی ها، نمایندگی های کارخانه ها و… اختصاص یافته است.

موقعیت بازار سنتی یزد

بازار سنتی یزد در بافت تاریخی و مرکز و قلب یزد و اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم در جنوب و در خارج از دروازه شهر قلعه ای قدیم قرار دارد، این بازار در ابتدا در مجاورت دروازه شهر قلعه ای قرار داشته و رفته رفته راسته ها و بازارها به آن اضافه می شود. مجموعه بازار یزد که به شکل نعل است، با تبعیت از بافت اولیه شهر که در اطرافِ نخستین راسته ی بازار که خارج از دروازه شهر قرار داشت، محله ها به وجود آمده بودند، ایجاد شد و رشد کرد؛ راسته هایی کوتاه و به هم پیوسته که به محله ها می رسند.
در حال حاضر بازار یزد فضای مابین خیابان امام خمینی در شرق، خیابان ملااسماعیل و محله لب خندق در غرب، دیوار تاریخی شهر و محله شاهزاده فاضل و محله دارالشفا در شمال و محله های گودال مصلی و هاشم خان در جنوب را پوشش می دهد.
خالی از لطف نیست که بدانید؛ یزد به دلیل کم آبی؛ معضلی که از همان ابتدا با آن دست و پنجه نرم می کرد، بسیاری از اماکن مهم را در نزدیکی قنات ها بنا می کرد. اکثر قنات ها در یزد از جنوب به شمال جاری بودند و بازار یزد نیز در همین جهت قرار داشت و رفته رفته رشد کرد.

پیشه های پرطرفدار و اصلی در بازار یزد

سه صنعت قالی بافی، طلا سازی و نساجی از گذشته های دور جزو سه صنعت اصیل و تاریخ دار در یزد بوده اند. قالی بافی در یزد از همان دوران که صنایع نساجی با رکود مواجه شد، رشد کرد و از سال ۱۳۴۰ به بعد به یکی از صنایع پرطرفدار تبدیل شد، پیش از آن این صنعت چندان مورد اقبال نبود.
صنعت طلا و زرگری هم در این شهر تاریخی بسیار دارد و رشد آن به واسطه محدودیت هایی بود که کسب درآمد را برای ساکنان به دلیل منابع محدودش دشوار می ساخت. در کتب تاریخی گفته شده؛ این حرفه از اواخر دوره قاجار، دقیقا زمانی که ماده اولیه طلا از روسیه وارد شد، آغاز و به سرعت گسترش پیدا کرد.
صنعت نساجی هم به همان قرن های نخستین اسلام برمی گردد.
در کل در بازار سنتی یزد صنایع دستی، طلا، شیرینی یزدی، پارچه و فرش عرضه می شود. کارگاه های تولیدی هم همچون کارگاه مازاری(حناسابی) و حلوایی و رنگرزی، با معماری خاصِ خود بخشی از آن را به خود اختصاص داده اند.

انواع مالکیت در بازارهای یزد به چه صورت است؟

مالکیت در بازارهای یزد معمولا به صورت خصوصی و وقفی است و گاهی نیز نهادها مالکیت آن را به عهده دارند.

معروف ترین بازارهای یزد

مجموعه بازار یزد یکی از زیباترین جاذبه های تاریخی این شهر بااصالت و شگفت انگیز است. معماری چشم نواز، سقف‌های گنبدی با نورگیرهای دایره‌ای، گچ کاری‌ها، درب‌های چوبی با تزئینات گره چینی، کاشی کاری‌ها، تزئینات آجری و سردرهای رفیع از زیبایی‌های ماندگار این مکانِ‌ اصیل و ارزشمند است. علاوه بر گردشگران،  بازار یزد در میان یزدی ها نیز بسیار اعتبار دارد و همچنان پررونق است.
بازار دروازه مهریز، بازار تبریزیان، بازار زرگرها، بازار پنجه علی، بازار مسگری، بازار حاجی قنبر، بازار محمدعلی خان متعلق به دوره زندیه، بازار قیصریه و بازار خان مربوط به قرن سیزدهم ه. ق این مجموعه بی نظیر را تشکیل می دهند.
بر اساس آنچه در منابع تاریخی آمده؛ بازار جعفرخان با شماره ثبت ۷۷۸۹ و متعلق به دوره زندیه، بازار میرزا کریم متعلق به دوره قاجار و با شماره ثبت ۸۵۲۸، بازار سراج‌ها با شماره ثبت ۸۵۲۵ و متعلق به قرن هشتم، بازار حضرت عباسی که به دوره قاجار تعلق دارد و با شماره ۷۷۹۳ به ثبت رسیده و بازار نخودبریزی و همچنین بازار ریسمانیان که به دوره پهلوی اول تعلق دارد و با شماره ۷۷۹۰ ثبت شده است، بازارهای تاریخی یزد هستند که با قدم زدن در آنها می توان تاریخ را سطر به سطر مرور کرد.

بازار “محمدعلی خان” معروف به بازار خان

یکی تاریخ دارترین، دیدنی ترین و معروف ترین بازارهای یزد که به دوره ناصرالدین شاه قاجار تعلق دارد، بازار خان است. این بازار لقب طویل‌ترین و عریض‌ترین بازار این شهر را هم به خود اختصاص داده که دلیلِ آن طول ۲۷۴متری و ارتفاع بین ۴ تا ۶متری آن است. میدان خان یکی از جاذبه های این بازار به شمار می آید که از یک سو به بازار قیصریه و از سوی دیگر به مسجد ملااسماعیل می رسد، میدان ها معمولا در بازارهای قدیم با کاربردِ مَعبر در مجاورت یا در امتداد بازارها ایجاد می شدند. عمده دکان های دور تا دور این میدان فرش فروشی و عطاری هستند. یک حسینیه، آب انبار و حمام نیز در این بازار و البته به تدریج توسط “محمد تقی خان بافقی” ساخته شده است.
بازار خان مجموعه ای است از چندین راسته، بازار و تیمچه، که همگی با عنوان بازار خان شناخته می شوند.
بازار زرگری، بازار ‏ملا اسماعیل، بازار پنجه علی، بازار قیصریه، بازار صدری یا شاهزاده فاضل، بازار علاقبندی، بازار کاشیگری، بازار مسگرها، بازار چیت سازها یا چیت سازی، بازار دروازه مهریز و بازار افشار مجموعه بازار خان را تشکیل می دهند.
پیشنهاد می کنیم برای دیدنِ بازار خان خیابان قیام را تا نیمه قدم بزنید تا اینکه به محله “لب خندق” برسید.
این بازار در سال ۱۳۸۲ با شماره ۸۵۴۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

دیدنی هایی که فاصله کمی با بازار خان دارند:

موزه آب، خانه ملک التجار، میدان امیر چخماق، زروخانه امیر چخماق و مسجد جامع  از جمله جاذبه هایی هستند که با یک پیاده روی کوتاه می توانید از دیدن آنها لذت ببرید.

بازار حاجی قنبر

این بازار جزئی از مجموعه امیرچخماق است و قدمت آن به قرن نهم ه.ق برمی گردد؛ بازاری کوچک با طول ۶۷متر و عرض ۵/۳ متر. چند مغازه جگرکی این بازار طرفدارن زیادی دارد که باعث شده این مغازه های نسبتا کوچک تقریبا همیشه مملوء از مشتری باشد. نانوایی، مغازه ای با فرش های قدیمی و زیبا و قنادی، از دیگر مغازه های این بازار هستند. بازار حاجی قنبر را حاکم وقت با نام ”  نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی” ساخت.
در قرن ۱۳ه.ق بر سَردَر حاجی قنبر، تکیه ی بلندی با کاشی معقلی به رسمِ تکایا و حسینیه های یزد ساخته شد.
این بازار قدیمی ترین بازار یزد است و با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده است.

بازار تبریزیان

بازار تبریزیان در انتهای بازار پنجه علی قرار دارد. بازاری زیبا با سقفی طاقی شکل و قوس های هلالی و جناقی. بازار تبریزیان به دوره قاجار تعلق دارد.

بازار دروازه مهریز

این بازار از جنوب به بازار خان و از شمال به کوچه ی دارالشفا یا دروازه تاریخی می رسد. در واقع این بازار در محله دارالشفای یزد قرار دارد. قدمت دروازه مهریز به دوران قاجار برمی گردد. در سمت شرق این بازار، شش باب مغازه با میانگین دهانه پنج متر و در غرب آن ده باب مغازه با میانگین دهانه ۴/۳ متر وجود دارد. این بازار توسط “علی آقا”  داروغه یزد در دوران “گورکانیان” ساخته شد.
بازار دروازه مهریز در سال ۱۳۸۲ و با شماره ۸۵۴۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

بازار زرگری

این بازار با ۹۴ متر طول، ۳متر عرض و ۶متر ارتفاع و ۵۳باب مغازه طلافروشی جزو بازارهای معروف یزد است که طرفداران زیادی دارد، طلاهای این بازار معمولا عیارشان ۲۰ است. اگر به طلاهای دست ساز علاقه دارید، این بازار بهترین گزینه است.
معماری چشم نواز، سقف های گنبدی با نورگیرهایی در میانِ راسته ی بازار، و سقف هایی با طاق و هلال از جاذبه های بازار زرگری هستند.
ورودی اصلی این بازار در اواسط خیابان قیام قرار دارد و با یک تابلو مشخص شده است. بازار زرگری به قرن دوازده و سیزده ه.ق تعلق دارد و در سال ۱۳۸۲ با شماره ۸۵۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار قیصریه

سمت راست میدان خان، راسته ای قرار دارد با ۲۲ باب مغازه فعال و نیمه فعال و با درِ چوبی بلند و زیبا و نفیس، که به آن بازار قیصریه می گویند، این بازار دقیقا بین میدان و مدرسه خان قرار دارد و  در زمره ی ۵بازار مشهور ایران، در کنارِ بازار شیراز، اصفهان، کرمان و قزوین است.
معماری بازار قیصریه یزد واقعا چشم نواز و زیباست. گفته می شود، قیصریه لقب مکان هایی بود که از یک راسته‌ی فرعی، دالان، تیمچه و یا یک‌ سرا تشکیل می شد و کالاهای گران‌بها و منسوجات فاخر و زیبا در آن عرضه می شد. دلیلِ وجود دَر در این بازار هم همین منسوجات ارزشمند است. البته در حال حاضر این بازار مانند گذشته رونق ندارد اما همچنان زیبایی آن چشم نواز است.
قدمت بازار قیصریه یزد به اواخر قرن دوازدهم هجری قمری برمی گردد و در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۷۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
گفتنی است، در چند قدمی بازار قیصریه، و در آن سمتِ میدانِ خان بانک شاهنشاهی به عنوان قدیمی ترین بانک شهر یزد و متعلق به دوره قاجاریه قرار دارد که البته در حال حاضر با نام گنجینه ی فرهنگ و هنر شناخته می شود.

بازار پنجه علی(بازار مسگری)

این بازار تقریبا از شناخته شده ترین بازارهای ایران است که صدای چکش مسگرانِ آن تقریبا ۶۰۰سال است قطه نشده، حتی در این روزهایی که مس همچون گذشته جزو پُرکاربردترین وسایل آشپزخانه ها نیست. البته ناگفته نماند که مدتی است دوباره این صنعت تا حدودی رونق گرفته و طرفدارانِ خود را پیدا کرده است. ظروف پذیرایی، سینی و قابلمه های کوچک مسی جزو پرفروش ترین محصولات مسی هستند.
برای بازدید از این بازارِ زیبا با معماری کهن، باید خیابان قیام را تا نیمه قدم بزنید. ورودی این بازار دو مغازه با مس های خوش رنگ خودنمایی می کنند. اگر مس های قدیمی دارید که نیاز به سفید شدن دارند هم این بازار مکان مطمئنی برای رفع نیازتان است.
بازار مسگرهای یزد به قرن ۹ ه.ق تعلق دارد و در سال ۱۳۸۱  با شماره ۷۷۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بازار کاشی گری

بازار کاشی گری یزد در میدان خان قرار دارد و بیشترین لوازمی که در آن عرضه می شود، ابزارهای ساده‌ کشاورزی و مایحتاجِ روستاییان برای کشاورزی است. می توان ساعت ها روبروی مغازه های کوچکِ آهنگری این بازار ایستاد و لذت برد.
بازار کاشیگری به دوره زندیه تعلق دارد و در اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۷۹۴ در فهرستِ به ‌عنوان آثار ملی ایران قرار گرفته است.

تیمچه‌

تیمچه ها، کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده ای هستند که می توانید در بازارها آنها را پیدا کنید. گرداگرد تیمچه ها فضایی دو تا سه طبقه قرار دارد که حجره هایی در آن تعبیه شده. گفته می شود تیمچه ها نسبت به عناصر دیگر بازار قدمت کم تری دارند و به همین دلیل معماری آنها کامل تر است. تیمچه ها نسبت به کاروانسراها ارزش مالی بیشتری داشتند.
بالغ بر ۲۰تیمچه در بازارهای یزد قرار دارد که این امر رونق اقتصادی و موقعیت و اهمیت این شهر کویری را در میان تجار نشان می دهد.
تیمچه ی علی خان، وکیل، ملک و هراتی از تیمچه های معروف و قدیمی بازارهای یزد هستند.