حمام خان یزد یا گرمخانه نور

در خیابان قیام کوچه ای قرار دارد که انتهای آن مسجد ملااسماعیل پیداست. در کنار مسجد نیز بازارچه ای است که قدم زدن در آن حس و حال خوبی به آدم می دهد. صنایع دستی، خشکبار، دیگ و دیزی سنگی، جاروهای بافتی و … این جا به راحتی گیر می آید. گونی های بزرگ داروهای گیاهیِ مغازه های عطاری که بیرون از مغازه گذاشته می شوند، بویی دلنشین در فضا ایجاد می کنند. کمی جلوتر ورودیِ مجموعه خان ساخته “محمد تقی خان بافقی” قرار دارد. از زیر طاقی که رد شوی، میدانی کوچک، اما دنج را می بینی که شیفته صمیمت و فضای نوستالژیکش می شوی. بازار قیصریه، مدرسه علمیه و البته بانک شاهنشاهی از جمله دیدنی های این مجموعه قاجاری محسوب می شوند. می توان اندکی روی نیمکت های تعبیه شده بر دور حوض نشست و از آرامش و فضای دلنشین آن لذت برد. در میان میدان، ورودی بازار قیصریه است که با گذر از آن، به کوچه های اطراف می رسی که حمام خان در آن قرار دارد. حمامی که نسبت به سایر بناهای شبیه به خود، سالم تر باقی مانده و نمونه ای بارز از هنر معماری حمام های سنتی ایران است. این حمام در حال حاضر تغییر کاربری داده و به رستوارن و چایخانه تبدیل شده است. می توانید با بازدید از آن، هم با فضای یک حمام سنتیِ تمام عیار آشنا شوید و هم در رستوران و چایخانه آن طعم غذاهای سنتی را بچشید.

در حمام خان چه خواهید دید

مانند اغلب بناهای قدیمی ایرانی، با رسیدن به درِ ورودی، دو سکو در دو طرف درگاه می بینید که بالای سَردرِ آن، روی کاشی، نام “حمام خان” دیده می شود. با گذر از درِ چوبی قدیمی با کلون های زیبایش، وارد راهرویی با سقف های گنبدی شکل و دیوارهای مرمت شده خواهید شد که زمانی تاریک بود و بوی رطوبت از همان بدو ورود به مشام می رسید، اکنون فضای آن روشن است و رنگ سفید دیوارهای بلندِ آن خودنمایی می کند. دیوار بعضی از قسمت ها نیز با آجر روکار، زیبایی و قدمت خود را بیش تر به معرض نمایش می گذارد. با گذر از دری دیگر وارد قسمت سربینه حمام خواهید شد که اکنون فضای رستوران است و در همان ابتدای ورود می توانید بلیط خود را از فردی که دم در نشسته است، تهیه کنید. فضای سربینه، گرمخانه، شاه نشین، خزینه و … اکنون با کاشی کاری های زیبا و میز و صندلی های چیده شده گرداگرد حوضخانه هایی که به رنگ آبی و لاجوردی مرمت شده اند و آبی زلال در آن ها ریخته شده، تبدیل به فضایی برای استراحت و گذران اوقات به همراه صرف چای، شیرینی و غذا شده است. سکوهای بخش شاه نشین که زمانی محل نشستن و شستوشوی افراد بود، اکنون فرش شده است و می توانید با نشستن بر روی آن ها و با بستن چشم خود، صدای همهمه حمام، شرشر آب و فریاد حمامی ها و دلاک ها برایتان تداعی شود. نقاشی های فضای شاه نشین حمام از گذشته، بر روی دیوارها باقی مانده اند و از زیبایی آن ها هیچ کم نشده است.

تاریخچه حمام خان یزد

از جمله مکان هایی که باید در نزدیکی آن ها حمام تأسیس می شد، بازارها بودند. سال ۱۲۱۲ ه.ق، در بازار یزد، کنار بازارهای کاشی گری و تبریزیان، حمامی بنا شد که آن را “گرمخانه نور” می نامیدند. اکنون هم با نام “حمام خان” در بین مردم شهرت دارد. این حمام که در ضلع جنوب غربی “میدان خان” قرار دارد دارای زیربنایی به ابعاد ۹۰۰  و مساحت ۱۱۷۰ مترمربع است. سال ۱۲۲۴ ه.ق، این بنای زیبا که هنوز پابرجا و سالم بود را مرمت کردند که در این اقدام، در فضای شاه نشینش، نقاشی هایی نیز ترسیم شد.

ویژگی های معماری حمام خان یزد

جهت کاهش تبادل حرارتی، سوار شدن بهتر آب بر حمام، عمل کردن بدنه حمام مثابه یک خازن حرارتی و مقاومت در برابر زلزله، ساختمان حمام های سنتی در عمقی زیاد از زمین بنا می شدند. همچنین این مسئله به حفظ محرمیت در حمام نیز کمک می کرد. یکی دیگر از راه های حفظ محرمیت این بود که در حمام ها فضای باز و دریچه های بزرگ به کار نمی بردند. رعایت این نکات، در حمام خان یزد نیز به چشم می خورد.

فضاهای موجود در حمام خان

حمام های سنتی از سه بخش اصلی سربینه، میاندَر و گرمخانه تشکیل می شدند که حمام خان علاوه بر آن ها، استخر و شاه نشینی هم در کنار گرمخانه داشت. خزینه، تون و گاورو هم از سایر قسمت های این بنا هستند. این حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک بود.

حمام بزرگ

این بخش از حمام خان، شامل فضاهای اصلی یعنی سربینه، میاندَر و گرمخانه بود.

سربینه

سربینه مربع شکل و فضای آن وسیع است و بخش میانی آن توسط چهار ستون آجری جدا شده. بخش میانی، دارای دو طاق رسمی بندی است. یک نورگیر بزرگ هشت ضلعی با پنجره های چوبی، در وسط سقف سربینه تعبیه شده است که زمانی منبع روشنایی این بخش از حمام محسوب می شد. در سه ضلع از بخش میانی سربینه یا همان رختکن، جهت نشستن، استراحت و بیرون آوردن لباس، سکوهایی ایجاد شده است. این بخش دارای شاه نشین نیز هست، به این شکل که در دو ضلع روبروی هم در قسمت سکوها، فضایی با عقب نشینی وجود دارد که طاق آن رسمی بندی است. هنوز نقاشی هایی در این قسمت به چشم می خورد که معلوم می کند، تمام یا بخشی از سربینه با نقاشی ها و طرح هایی تزیین شده بوده است.

میاندَر

برای جلوگیری از تبادل دما و جهت تنظیم دما و رطوبت، بین سربینه و گرمخانه، فضایی به نام “میاندَر” که راهرویی پیچ و خم دار بود، ایجاد می کردند که در برخی از حمام ها این فضا مجلل تر بود و از ترکیب راهرو و هشتی تشکیل می شد و تزییناتی هم داشت. در حمام خان یزد، به دلیل تغییرات ایجاد شده در آن، اکنون فضای میاندَر جزیی از گرمخانه شده است.

گرمخانه

فضای گرمخانه مستطیل شکل است و در میان آن، بخشی مربع شکلِ مجزا، توسط چهار ستونِ آجری دارای طاق مدور ایجاد شده. شاه نشینی هم در وسط ضلع شرقی آن دیده می شود که به کلِ فضای گرمخانه اشراف دارد.

خزینه

در این حمام از درگاهی کوچک در ضلع جنوب غربی گرمخانه می توانستند به فضای خزینه برسند.

چاله حوض

در ورودی گرمخانه، حوضچه ای با نام “چاله حوض” ایجاد می شد که آن را با آب ولرم پُر می کردند تا مشتری قبل از ورود به گرمخانه، پای خود را در آن بشوید و دمای بدنش را متعادل کند. در حمام خان، فضای چاله حوض طویل است و در وسطش، حوضی بزرگ، اما کم عمق وجود دارد. البته این احتمال می رود که جهت کُر بودن آبِ این حوضچه، عمق آن قبلا بیشتر بوده باشد. شاه نشینی در انتهای ضلع جنوبی این بخش است که به خزینه هم راه دارد.

حمام کوچک

حمام کوچکِ خان که در جنوب شرقی مجموعه قرار دارد نیز دارای سربینه، گرمخانه و خزینه بود و زنان از این حمام استفاده می کردند. به دلیل تغییرات ایجاد شده در این قسمت، به سختی می توان تشخیص داد ظاهر اصلی آن چگونه بوده است.

سربینه

فضای سربینه این حمام، کوچک و مستطیل شکل است. سکوها در سه ضلع آن قرار دارند. از گوشه ای در این بخش به فضای ساده یک گرمخانه وارد می شدند.

گرمخانه

گرم خانه این حمام ساده و مربع شکل است که انتهای آن به خزینه راه پیدا می کرد.

خزینه

به دلیل تغییرات در حمام، اکنون خزینه آن، به گرخانه حمامِ بزرگ متصل شده است.

ورودی های حمام خان یزد

ورودی های حمام بزرگ

یکی از ورودی های اصلی حمامِ بزرگ در راسته بازار قرار دارد. پس از ورود، از طریق سَردری عمیق، به دالانی طولانی وارد می شوید. این دالان شما را به میانه ضلع شمالی سربینه می رساند. ورودی دیگر حمامِ بزرگ در حیاط کوچکِ واقع در ضلع شمال شرقی حمام است که به دالان راه دارد. درگاهی در انتهای حیاط وجود دارد که ورودی دالانی است که به گاورو حمام می رسد.

ورودی حمام کوچک

راه ورودی و رسیدن به سربینه حمامِ کوچک، از طریق پلکان بام واقع در این حیاط است. خانه ای برای “گرمابه دار یا حمامی” که اداره حمام و کارگران آن را بر عهده داشت، بر روی بام در نظر گرفته شده بود. این خانه اتاق هایی متعدد داشت که مقابل آن رواقی وجود دارد.

طراحی حمام خان یزد

در ساخت حمام های سنتی معمولا از الگوهایی یکسان استفاده شده است. در ساخت حمام خان هم مانند سایر حمام ها به دلیل کارکردشان و میزان رطوبت موجود در آن ها، از مصالح مرغوب استفاده شده است. در طراحی تمام سقف های بنای حمام خان، از طاقِ تویزه ای (طاق نوعی سقف قوسی شکل است و به دندانه های قوسی شکل داخل طاق که سنگینی سقف را به دیوار منتقل می کند تویزه گفته می شود) استفاده شده است که نمونه آن، در قسمت سربینه حمام (با چهار ستون و یک سقف) مشاهده می شود. همچنین قرارگیری بنا در عمق زمین، هم باعث کاهش تبادل حرارتی بین فضای داخلی و بیرون می شد و هم با تقویت دیوارهای جانبی، ساختمان را در برابر زلزله و رانش ایمن می کرد.

ارتفاع فضاهای حمام

ارتفاع و عمق قرارگیری فضاهای مختلف حمام، بسته به میزان دمای مورد نیاز کم و زیاد بود. به این شکل که سربینه نسبت به سایر قسمت ها ارتفاع بیشتر و سقفی بلندتر داشت، زیرا در این بخش نیاز کمتری به گرم کردن محیط بود. گرمخانه نیز در عمق بیشتری از زمین و با ارتفاعی کمتر ایجاد می شد تا به این ترتیب فضا سریعتر گرم شود.

تزیینات و معماری فضاها

سقف خزینه، حوضخانه و سرویس ها ساده و بدون تزیینات است. تزیینات ساده و ابتدایی در قسمت گرمخانه و سربینه حمام خان در حدِ کاربندی های سقف سربینه و نقاشی هایی در فضای شاهنشین است که اکنون از کاربندی ها اثری باقی نمانده.
یکی از متداول ترین موضوعات نقاشی در حمام های سنتی، نبردهای رستم و موضوعات حماسی شاهنامه بود. در هنگام ورود به حمام از ورودی کوچه، نقاشی هایی متعلق به اواخر دوره قاجار و با همین مضامین بر روی دیوارهای شاه نشین دیده می شود. این نقاشی ها از داخل سربینه، جایی که افراد می نشستند هم قابل مشاهده بود.

مصالح به کار رفته در ساخت حمام خان

به دلیل استفاده همگانی و زیاد از حمام ها و میزان رطوبت بالای موجود در این نوع بناها، از مصالح مرغوب و بادوام جهت ساخت حمام ها استفاده می شد. این مصالح در درجه اول می بایست در برابر رطوبت و مواد شیمیایی مقاوم باشند تا بنا دچار خرابی نشود. به همین دلیل در ساخت حمام ها از مصالحی مانند گچ، چوب و خشت (به جز در فضاهای خشک مانند گاورو و طویله حمام) استفاده نمی شد و در عوض آجر، سنگ و ملات های آهکی به کار می رفت.

تاسیسات حمام

نحوه تامین آب حمام

منبع موجود در حمام ها به دو شکل پُر می شد. یکی از آب قناتی که در نزدیکی حمام، در جوی و نهرها جاری بود و دیگری چاهی بود که عموما در خود حمام یا کنار آن حفر می کردند.

در مورد حمام خان یزد باید گفت، از آن جا که در ساعات مختلف از شبانه روز، مالکیت آب قنات تغییر می کرد، استفاده از آن با مسائل شرعی مواجه می شد. همین امر باعث شده بود تا منبع حمام را از آب چاهی که در کنار محور ورودی(از سمت بازار کاشی گری) قرار داشت، پُر کنند. آب چاه از طریق نیروی انسانی یا گاو (سیستم گاورو) بیرون کشیده و درون منبع ریخته می شد. منبع را بالای پشت بام ایجاد می کردند تا به این شکل آب از ارتفاع بالا، راحت تر به نقاط مختلف حمام برسد.

سیستم گرمایشی حمام خان

سیستم گرمایشی حمام ها شبیه به هم و دارای اجزایی مانند تون (گلخن یا آتشدان)، تیان، گربه رو، دودکش ، انبارِ خار (خارخانه) و گودالی جهت جمع آوری خاکستر بودند. در آتشخانه که زیر خزینه قرار داشت، درون تون یا آتشدان، با خار و سرگین و برگ خشک، آتش روشن می کردند. روی تون را ملاتی مخصوص می زدند و تیان که ظرفی مسی و پهن بود را روی آن قرار می دادند و به این شکل آب خزینه که بالای آن قرار داشت، گرم می شد.
حمام های سنتی مجهز به گرمایش از کف بودند، به این نحو که در کفِ حمام، مجرایی ایجاد می کردند که به شکل دالان های زیرزمینی بود و به آن “گربه رو” گفته می شد و رطوبت، حرارت و دود برخاسته از تونِ حمام را به دودکش ها منتقل می کردند. قرار گرفتن گربه روها در زیرِ کفِ حمام، باعث می شد حرارت به تمام فضای حمام به خصوص گرمخانه منتقل شود.

تنظیم رطوبت حمام

حمام های ایرانی روش هایی تقریبا یکسان جهت تنظیم رطوبت موجود در فضای خود داشتند که حمام خان نیز از این امر مستثنی نبود. برای این کار، مصالحی مانند سنگ و آجر با ملات و اندود آهک در جرزها به کار می رفت و جهت انتقال آب، از تنبوشه های سفالی(لوله‌هایی سفالین که برای جابجایی آب یا فاضلاب در آب‌ راه‌ های سرپوشیده، زیرِ زمین یا زیرِ دیوار کار گذاشته می شد) به نقاط مختلف حمام استفاده می شد. همچنین در تابستان ها، بخار آب را از طریق روزنه های موجود در سقف خارج می کردند. تعرقی هم که بر روی سقف ها به خصوص گرمخانه، ایجاد می شد به کمک کاربندی های سقف هدایت می کردند.

تغییر کاربری حمام خان یزد به رستوران و چایخانه

“حمام خان” که با شماره ثبت ۲۴۰۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است، در سال ۱۳۷۳ ه.ش به رستوران و چایخانه تغیر کاربری داد. این رستوران، غذاهای ایرانی و همین طور غذاهای سنتی شهر یزد مانند قیمه یزدی، شولی و … را در اختیار مشتریان قرار می دهد. همچنین می توانید در چایخانه خان، لذت چای خوردن همراه با شیرینی های سنتی یزد را تجربه کنید.

مسیر دسترسی به حمام خان یزد

برای رسیدن به مجموعه حمام خان یزد به دلیل قرارگیری در بافت تاریخی شهر، مسیرهای زیادی وجود دارد.

• مجموعه میدان خان، بازارچه کاشی گری، حمام خان
• خیابان امام، بازار مسگرها، میدان خان، کوچه انتهای میدان، حمام خان
• خیابان قیام، جنب مسجد ملا اسماعیل، مجوعه خان، حمام خان

ساعت بازدید از حمام خان و استفاده از فضای رستوران

۹:۳۰ صبح تا ۲۲:۳۰ شب

هزینه بلیط

گردشگران ایرانی: ۳۰۰۰ تومان

گردشگران خارجی: ۳۰۰۰۰ تومان

جاذبه های گردشگری نزدیک به حمام خان

• مجموعه میدان خان (بانک شاهی، بازار سنتی فرش)
• بازار عطاری، صنایع دستی و …
• هتل لب خندق
• هتل ملک التجار

خوراکی های سنتی در دسترس

• عدسی کافه پناهنده
• ماقوت و فالوده یزدی زیر بازار خان