خانه آقازاده ابرکوه یزد

درست است که جنس خانه ها از سنگ و خشت و آجر است، اما روح دارد. روح خانه ها با داستان صاحبانش شکل می گیرد. بعضی از خانه ها با این که متروکند باز هم به اندازه ای زنده هستند که انگار اگر گوش بر دیوارشان بگذاری می توانی صدای شادی و عزا، خنده و گریه، قهر و دعوا، حرف و حدیث ساکنین قبلی اش را بشنوی و سر از اسرارشان در بیاوری. پا بر هر خانه ای می گذاری داستانی دیگر برایت بازگو می کند. خانه های قدیمی رازهای مگوی زیادی دارند. اتفاقاتی می افتاد که شاید خبرش هیچ زمان از دیوارهای ضخیم و بلند خانه بیرون نمی رفت، اما اکنون حریم اغلب این خانه ها گشوده شده و می توانی واردش شوی. شاید رازها برملا نشود، اما حس و حال آن روزها قطعا به تو منتقل می شود. به جرات می توان گفت تمام خانه های ایرانی زیبا هستند و باید بر دست معمارانشان بوسه زد، ولی در ساخت برخی از خانه ها چنان دقت و هنری به کار رفته که آن ها را از سایر بناها متمایز کرده است. شاید مشتاق دیدنشان باشید، پس باید بگویم نمونه های زیادی از این نوع معماری بی نظیر در شهر یزد و اطراف آن وجود دارد. خانه “آقازاده ابرکوه یزد” یکی از آن هاست که حتما عکسش را پشت اسکناس ۲۰۰۰ تومانی دیده اید. به همان عکس بسنده نکنید و به دیدنش بیایید که با معماری و بادگیر منحصر به فردش منتظر شماست.

اَبَرکوه(اَبَرقو) کجاست؟

پیشوند “اَبَر” همان حرف اضافه “بَر” در زبان پهلوی و فارسی باستان است و وقتی به اول نام شهری اضافه می کردند معنای “شهر بالا” به خود می گرفت، که برای بزرگ و بااهمیت جلوه دادن آن استفاده می شد.نآ
“اَبَرکوه” شهری در استان یزد و در مسیر اتوبان یزد – شیراز و در میان شهرهای اصفهان، یزد و شیراز قرار دارد. این شهر جزو ۱۴ شهر نمونه گردشگری ایران است، زیرا دارای آثار باستانی (بیش از ۴۰۰ اثر تاریخی با ثبت ۱۴۳ اثر در فهرست آثار ملی ایران ) و طبیعی ارزشمند زیادی است.

تاریخچه شکل گیری ابرکوه

داستان ها یا بهتر است بگوییم افسانه هایی در رابطه با قدمت شکل گیری ابرکوه وجود دارد و با این که چندان تایید علمی ندارد، اما با وجود آثار باقی مانده در این شهر می توان متوجه قدمت زیاد آن شد. بر اساس نوشته های برخی کتب، قدمت ابرکوه بیش تر از شهر یزد و در آن دوران هم طراز با شهری مانند اصفهان بوده است.

برخی آثار تاریخی ابرکوه

سرو ۴۵۰۰ ساله
مجوعه پردیس ابرکوه (شامل خانه های موسوی، خانه سیدعلی آقا و خانه آقازاده)
خندق تاریخی (قدمت پیش از اسلام)
گنبد عالی
مسجد جامع ابرکوه
مسجد بیرون (قدمگاه علی ابن موسی الرضا)
گنبدخانه سیدون
قلعه‌های باستانی (قلعه شَهرَسب، قلعه تیزک، قلعه رباط، قلعه فیروزآباد، قلعه ساسانی بداف و قلعه حسن خان مهر آباد)
یخچال خشتی
خانه صولت (موزه مردم شناسی)
منارهای نظامیه
آرامگاه عزیزالدین نسفی

بافت قدیم ابرکوه

بافت قدیم ابرکوه از دوازده محله بنیادون، جهانستان، خرم دین، درب قلعه، گل کاران، پشت آسیاب، دروازه میدان، بازار، قلعه نو، دروایش و خواجه تشکیل شده است و “خانه آقازاده” در محله دروازه میدان قرار دارد که توسط یک راسته اصلی با سایر مجموعه های شهری مرتبط است.

مجموعه تاریخی آقازاده

چیزی که به آن مجموعه تاریخی آقازاده گفته می شود در واقع شامل ۵ خانه تاریخی با نام های حسینی دوست، موسوی، گبری، سیدعلی آقا و آقازاده است. این خانه ها در یک کوچه قرار دارند و به مرور زمان کاربری آن ها تغییر کرده است. خانه های موسوی و حسینی دوست پذیرای مهمان هستند و کاربری اقامتی دارند و خانه های گبری و سیدعلی آقا هم قرار است به آن ها بپیوندند و مکانی شوند برای اقامت گردشگران و علاقه مندان به سپری کردن اوقات خود در فضاهای سنتی. در این میان خانه “آقازاده” درش به روی بازدیدکنندگان باز است.
خانه آقازاده و سیدعلی آقا همسایه دیوار به دیوار یکدیگر هستند و راه ارتباطی آن ها یک ساباط (ساباط ها تونل های طاق داری هستند که در محل عبور و مرور، سایه و باد خنک ایجاد می کنند) است. می توان متوجه شد خانه هایی که به این شکل با یکدیگر مرتبط بودند در واقع ساکنانشان ارتباط نزدیک یا پیوند خویشاوندی با هم داشته اند.

خانه آقازاده

وقتی در بافت قدیمی ابرکوه راه می روی سری به محله دروازه میدان بزن، آن جا خانه ای زیبا می بینی که قطعا بادگیرش توجهت را جلب می کند. این خانه “آقازاده” نام دارد که هنوز محکم و استوار پابرجاست. سال ۱۱۵۷ خورشیدی بود که “حاج حسین ابرقویی” یکی از ثروتمندان شهر، سفارش ساخت این بنای زیبا را داد. مساحت این خانه ۸۲۰ مترمربع و در زمینی به مساحت ۱۵۰۰ مترمربع ساخته شده است.
با ورود به خانه و با گذر از یک دالان به حیاط زیبای خانه می رسی. موقع راه رفتن متوجه می شوی که سنگفرش حیاط قلوه سنگ هایی صاف هستند. وسط حیاط حوض مستطیلی دیده می شود که زمانی صفابخش خانه بوده است. خانه آقازاده دو طبقه است و پنجره های اُرسی با شیشه های رنگی اش چشمگیر هستند. بالا را که نگاه کنی بادگیر بزرگ و بی نظیرش را می بینی که واقعا تحسین برانگیز است.

حاج حسین ابرقویی

“آیت الله حاج سید میرزا محمد حسین مجتهد ابرقویی” یکی از شاگردان “آیت الله میرزا محمد حسن شیرازی” بود و اغلب در زمینه های علوم اقتصادی، دینی و ترویجی فعالیت می کرد. بعد از حمله افغان ها شهر ابرکوه ویران شده بود، به همین دلیل “حاج حسین ابرقویی” زمان زیادی از عمر خود صرف امور عمرانی و کشاورزی در این شهر کرد که در طی این فعالیت ها، موفق به حفر ۳ رشته قنات در بخش های مختلف شهر شد.

معماری خانه آقازاده

در ساخت خانه آقازاده نیز مانند سایر خانه های شهرهای کویری ایران، از خشت و گل و آجر استفاده شده است، زیرا کاربرد این مصالح در ساخت بناها باعث کاهش هزینه های ساخت و ساز و تعدیل دمای محیط می شد. در خانه آقازاده در ساخت درها و پنجره ها چوب و در گچ بری ها نیز ملات گچ به کار رفته و ترکیب این عناصر همگی باعث زیباتر شدن خانه شده است.
در ضلع شمال غربی خانه سردر ورودی قرار دارد که به وسیله یک دالان به حیاط ختم می شود. اتاق ها و سایر بخش های خانه در سه جهت حیاط ساخته شده اند. به این ترتیب در فصل های مختلف که تابش نور خورشید متفاوت است، با توجه به گرم و سرد بودن هوا و میزان نورگیری، یکی از این بخش های خانه مورد استفاده قرار می گرفت.
اتاق جنوبی به سبک شکم دریده (پلان چلیپایی یا صلیبی شکل) ساخته شده است و هم چنین اتاق پنج دری و خیشخان (نخستین وسایل خنک‌کننده یا تهویه مطبوع هوا) نیز دارد. بادگیر این خانه بلندترین بادگیر ایران است و همین باعث تمایز آن از سایر بادگیرها می شود. اتاق های شرقی و غربی خانه نیز به شکل سه دری و پنج دری هستند.

بخش های مختلف خانه آقازاده

ورودی خانه

ورودی خانه آقازاده نیز مانند سایر بخش های آن زیباست. به این ورودی “هشتی یا کریاس” نیز گفته می شود. به قسمت بیرون خانه‌های قدیمی “هشتی” می گفتند که به شکل‌ مربع، مستطیل، هشت ضلعی و … ساخته می‌شد. فضایی سرپوشیده‌ که اغلب ورودی مشترک چند خانه بود. هشتی درگاهی است با سقفی طاق مانند و به راهرویی متصل می شود که به حیاط اصلی راه دارد.

حیاط

فضای سه جهت از حیاط خانه را اتاق ها در بر گرفته اند. حوضی سنگی به شکل مستطیل نیز در وسط حیاط قرار دارد که در دو طرفش درختچه های کوچک روییده اند. کف حیاط نیز با قلوه سنگ هایی صاف پوشانده شده است.

بادگیر دو طبقه و چهار طرفه خانه آقازاده

در شهرهای کویری جهت تهویه و خنک کردن هوای داخل خانه از سازه ای با نام “بادگیر” استفاده می کردند. این برج ها را بر روی خانه ها می ساختند که از نظر معماری، شکل ظاهری و کارکردشان انواع متفاوتی دارند. در ایران سه نوع بادگیر اردکانی، کرمانی و یزدی ساخته می شد که بادگیر یزدی از سایر بادگیرها بزرگتر و بلندتر بود و معمولا به شکل چهار طرفه یا هشت طرفه ساخته می شد.
در شهر یزد بادگیرها بر روی اتاق تابستان نشین که در ضلع جنوبی خانه قرار دارد، ساخته می شد که در خانه آقازاده نیز به همین منوال است. بادگیر این بنا روی سقف شاه نشین تالار بزرگ و به صورت دو طبقه با سقف گنبدی(کلاه فرنگی) و به سبک یزدی ساخته شده است. این بادگیر باعث شده تا خانه آقازاده نسبت به سایر خانه ها متمایز شود.
بادگیر خانه آقازاده ۱۸ متر ارتفاع و ۱۸ مترمربع مساحت و ۱۹دریچه تنظیم جریان هوا دارد. بادگیر دوم هماهنگ و در ارتباط با بادگیر زیرین ساخته شده است. نحوه ساخت و مهندسی بادگیر به گونه ای است که حتی در زمان هایی که باد زیادی نمی وزد، باز هم عمل تهویه هوای اتاق را انجام می دهد. در کنار بادگیر، سقفی گنبدی شکل با تزیینات مُقَرنَس کاری زیبا ساخته شده است. به این ترتیب از بادگیر برای خنک کردن هوا و از سقف گنبدی جهت نوررسانی به فضای داخل خانه استفاده می شد.
در سقف شاه نشین خانه، در زیر هر کدام از مجراهای بادگیر دریچه های چهارگوشی ایجاد شده است. دریچه های مرکزی به دریچه های بادگیر وسط که یک طبقه از بادگیر بزرگ بلندتر است، مرتبط می شود. برای تنظیم زمان و میزان وزش باد به درون تالار، از یک چوب بلند که قلابی بر سر آن است استفاده می شد تا با آن چفت و بست هر دریچه را باز و بسته کنند.

اتاق ها

این خانه دارای چندین اتاق پنج دری و سه دری در هر دو طبقه است. پنج دری ها که در میان اتاق های سه دری قرار دارند، معمولا به عنوان اتاق اصلی استفاده می شدند. به همین نحو سه دری ها در دو سمت پنج دری ها قرار گرفته اند و از آن ها به عنوان اتاق خواب استفاده می شد. یکی از عواملی که باعث تمایز اتاق های تالار اصلی از سایر اتاق ها می شود، این است که دارای تورفتگی هایی از بیرون هستند.

اتاق تابستان نشین

در تابستان که آفتاب به صورت مستقیم می تابد، بخش جنوبی خانه در سایه و خنکا قرار داشت. به همین منظور اتاقی در این قسمت ساخته می شد که به آن “تابستان نشین” می گویند. یک ایوان که فضایی نیمه باز است در ورودی این اتاق قرار دارد که یکی از کاربردی ترین فضاهای خانه برای زندگی محسوب می شد، البته به غیر از ایام سرد سال. این اتاق که فضایی تقریبا باز دارد در معرض گرد و خاک است، به همین دلیل تزیینات آن ساده تر از سایر بخش های خانه است.

اتاق خیشخان (دار آفرین)

این اتاق در جوار اتاق تابستان نشین ساخته شده است. سقفی نورگیر دارد که به آن “خیشخان” می گویند. خیشخان جزو نخستین وسایل خنک‌کننده یا تهویه مطبوع هوا بوده است. به این شکل که بر روی آن بوته های خار یا حصیر و سفال می انداختند و با پاشیدن آب بر روی آن ها هوای اتاق را خنک نگه می داشتند.

اتاق های پنج دری

“پنج دری ها” با ۵ لنگه اُرُسی، اغلب جزو اتاق های اصلی خانه محسوب می شدند که گاهی آن ها را اتاق شاه نشین نیز می نامیدند. حوض بزرگ میان حیاط نیز روبروی این اتاق قرار دارد.

اتاق های سه دری

اتاق های سه دری که مانند پنج دری ها، دارای اُرُسی هستند، معمولا برای خواب استفاده می شدند. از روی تعداد ارسی ها اسم اتاق ها را مشخص می کردند.

اتاق شکم دریده

در انتهای این اتاق که به سبک شکم دریده یا همان پلان چلیپایی یا صلیبی شکل، ساخته شده است، اتاق پنج دری قرار دارد. از جمله تزیینات این اتاق، مقرنس های گچی به صورت قندیل زیبا است که در زیر پاکارسقف ایجاد شده است.

کلاه فرنگی

در خانه آقازاده، کلاه فرنگی مُقَرنَس کاری شده، روی بام تالار اصلی و در کنار بادگیر ساخته شده است که سقف پنج دری محسوب می شود. این کلاه فرنگی هشت پر است که در هر قسمت یک پنجره مزین به شیشه های رنگی تعبیه شده است. طراحی و ساخت آن به گونه ای است که بیش ترین نور خورشید را به تالار راه می دهد.

زیرزمین

شهر ابرکوه بر بستر سنگی قرار دارد، به همین خاطر بخش هایی از شهر هستند که مانند روستای میمند به صورت دَستکَند ساخته شده اند. زیرزمین خانه آقازاده نیز به همین شکل با کندن سنگ ها ایجاد شده است.

تزیینات به کار رفته در خانه آقازاده

قطعا تزیینات هر خانه باعث دو چندان شدن زیبایی آن می شود و تزیین سقف و دیوار در گذشته جزو عناصر اصلی معماری محسوب می شد. در خانه ها، آن بخش که اهمیت بیش تری داشت، قطعا دارای تزیینات و پیچیدگی های بیش تری هم بود، مثلا اتاق شاه نشین اغلب از تزیینات و زیبایی بیش تری نسبت به سایر اتاق های خانه برخوردار بود.

مُقَرنَس (آهو پای)

مُقَرنَس نوعی تزیین حجم دار است که با استفاده از آجر، گچ، کاشی، چوب یا فلز به شکل طاقچه بندی ساخته می شود. در معماری برای تبدیل پلان مربع به دایره، در ایجاد مقرنس، حجم اشکال هندسی را از پایین به بالا کوچک می کنند. این تزیین بیش تر در زیر گنبدها، روی ایوان‌، درگاه‌ ورودی، بالای محراب مساجد و … کاربرد دارد. در بخش زیرین کلاه فرنگی خانه آقازاده می توانید مقرنس کاری های زیبایی را مشاهده کنید.

اُرُسی

“اُرُسی ها” پنجره هایی مشبک هستند که به شکل مستطیل ساخته می شوند و برخلاف سایر پنجره ها به صورت کشویی از پایین به بالا باز می شوند. این پنجره ها دارای تزییناتی مانند شیشه های رنگی با قاب چوبی گره چینی هستند. اُرُسی ها معمولا به اشکال کوچک هندسی تقسیم می شدند تا فقط بخشی از آفتاب به داخل اتاق بتابد، به این شکل آفتاب سوزان شهرهای کویری ملایم تر می شد. هم چنین تابش نور خورشید به شیشه های رنگی، نورپردازی زیبایی در اتاق ایجاد می کرد. اُرُسی ها علاوه بر زیبایی که به بنا می دادند و نور فضای داخلی را تامین می کردند، باعث می شدند افراد داخل اتاق بیرون را ببینند ولی از بیرون به راحتی دیده نشوند.

شیشه رنگی

از هزاران سال پیش تاکنون معماران از شیشه در طراحی و تزیینات بناها استفاده می کنند. هنری با قدمتی زیاد. برای استفاده از شیشه در تزیینات، ابتدا باید بر روی کاغذ طرحی از آن کشیده شود، سپس مراحل برش و تقسیم بندی صورت بگیرد. در نهایت نسبت به جایی که قرار است از این شیشه ها استفاده شود در قاب های مفتول مسی یا چوبی(گره چینی) تعبیه می شوند.

گچ بری

گچ بری از جمله تزییناتی است که تقریبا در تمامی خانه ها از آن بهره می بردند. از حاشیه سقف بگیر تا بالای سردرها، درها، پنجره ها و … . در گچ بری ها، طرح های اسلیمی و گل و گیاه همیشه در بین معماران ایرانی و مردم محبوبیت داشته است. در خانه “آقازاده” نیز شاهد این هنر زیبا در حاشیه پنجره ها، درها و بخش داخلی خانه هستیم.

قطاربندی

قطاربندی یک نوع هنر مُقَرنَس کاری است، البته به این شکل که همگی در یک خط مستقیم ایجاد شده باشند، مانند مُقَرنَس های ایجاد شده بین طاق و دیوار‌ اتاق. این نوع مُقَرنَس کاری در فضای بیرونی خانه “آقازاده” نیز به کار رفته است.

اسکناس های ۲۰۰۰ تومانی با طرح بادگیر زیبا و دو طبقه خانه آقازاده

علاوه بر ایران، در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه مانند افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، اردن، بحرین، قطر، عراق، عمان، سوریه، کویت و مصر نیز بادگیر ساخته می شد، اما با توجه به آشنایی ایرانیان باستان به ویژگی های جریان هوا و شناسایی بادگیرهایی کهن در ایران، اختراع آن را می توان به ایرانیان نسبت داد. اما در سال ۱۳۹۲ امارات متحده عربی، در خواستی به یونسکو فرستاد مبنی بر ثبت بادگیر به نام این کشور. در پی این اقدام، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری ایران با رد این ادعا، طرحی با عنوان ثبت بادگیر به نام ایران به سازمان ارسال کرد. هم چنین دولت در حمایت از این جریان و این که بادگیر یک سازه طراحی و مهندسی شده توسط ایرانیان است، در سال ۱۳۹۳ اقدام به چاپ اسکناس های ۲۰۰۰ تومانی با طرح بادگیر دو طبقه خانه آقازاده نمود. این پرونده هنوز در سازمان یونسکو در جریان است.
“خانه آقازاده” که اکنون به عنوان هتل و کافی شاپ مورد استفاده قرار می گیرد، در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۳۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

مسیر دسترسی:

آدرس: ایران، یزد، شهرستان ابرکوه، میدان امام حسین، خیابان شهید باهنر، کوچه شهید باهنر نوزدهم، مجموعه خانه های تاریخی آقازاده، خانه تاریخی آقازاده.

هزینه بازدید:

برای بازدیدکنندگان ایرانی: ۳۰۰۰ هزارتومان
برای بازدیدکنندگان خارجی: ۲۰۰۰۰ هزارتومان

ساعت بازدید:

همه روزه از ساعت ۸ صبح تا ۲۱

دیدنی های اطراف: