خانه گرامی یزد

در یزد خانه های زیادی با ویژگی های اقلیمی مناطق کویری وجود دارند که “خانه گرامی” یکی از زیباترین آنهاست، در ادامه قدمت، مشخصات و بخش های مختلف این خانه را می خوانید.

قدمت و تاریخچه خانه گرامی (مازار)

در اواخر دوره قاجاریه، “سید اسد الله مازار” فرزند “سید مهدی”(جد خاندان گرامی) خانه ای که اکنون به گرامی معروف است را بنا نهاد. این خانه از آن جهت گرامی نام گرفت که بعدها به خاندان مازار، لقب گرامی داده شد. بنا به گفته برخی از وابستگان صاحب این خانه، قبلا سنگ مرمری با تاریخی حک شده بر سردر خانه وجود داشته است که طبق آن، خانه گرامی حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ سال قدمت دارد.

بخش های مختلف خانه گرامی

این خانه نیز مانند سایر خانه های هم دوره خود دارای بخش های مختلفی مانند ورودی، راهرو یا دالان، حیاط بزرگ، حیاط کوچک، ایوان، تالار، اتاق ها، پنج دری، سه دری، اتاق اُرُسی، بادگیر، مطبخ، انبار، پایاب و …  است.

ورودی خانه

در خانه های سنتی، ورودی خانه بخش ارتباطی بین بیرون بنا به داخل آن است. ورودی این خانه که در ضلع غربی قرار دارد هم به حیاط کوچک راه دارد و هم از طریق یک راهرو به حیاط بزرگ منتهی می شود. به این شکل حیاط ها کاملا مستقل از یکدیگر هستند و از طریق هیچ کدام نمی توان به دیگری وارد شد.

راهرو یا دالان

راهرو یا دالان راهی است که افراد را از ورودی خانه به داخل ساختمان یا همان حیاط خانه هدایت می کند. راهرو به عنوان یک پیش فضا برای فضاهای داخلی بنا، در نگهبانی و حفظ محرمیت خانه تاثیر زیادی دارد.

حیاط خانه

خانه گرامی با وسعت زیادی که دارد، شامل دو بخش است که در میان هر کدام یک حیاط قرار دارد. هر دو حیاط در جهت شمال شرقی – جنوب غربی و در یک راستا ساخته شده اند. حیاط جنوبی بزرگ تر و دارای فضاهای بیش تری از حیاط شمالی است. این دو حیاط چندان بی ارتباط با یکدیگر نیستند و از طریق راهروهای کوتاهی که در شرقِ پنج دری شمالیِ حیاط اصلی قرار دارد، به یکدیگر مرتبط می شوند. اما نکته جالب این است که راهرو به گونه ای طراحی شده است که دو حیاط نسبت به یکدیگر دید مستقیم ندارند. پنج دری ها، اتاق های بزرگی هستند که ضلع بزرگشان دارای پنج پنجره قدی در کنار هم و رو به حیاط است. ورودی این اتاق نیز در ضلع های کوتاه آن ایجاد شده است.

در بخش بزرگ خانه، فضاها در دو طبقه استقرار یافته اند که این فضاها و اتاق های میانی در هر جبهه دارای ارتفاع بیش تری نسبت به فضاهای طرفین خود (کوچک تر و دوطبقه) هستند. این فضاها باعث به وجود آمدن حصاری بلند گرداگرد حیاط بزرگ یا اصلی شده اند، در حالی که اطراف حیاط کوچک با فضاهایی به ارتفاع یک طبقه محصور شده است. به این شکل حیاط بزرگ رسمی تر و حیاط کوچک صمیمی تر بوده است.

حیاط بزرگ خانه

۴ سوی حیاط اصلی یا بزرگ را فضاهای مختلف خانه در برگرفته اند. بیش ترین بخش از سطح حیاط توسط حوض و باغچه اشغال شده و بقیه حیاط نیز محلی برای عبور و مرور ساکنین بوده است. به همین دلیل ایوان بهترین مکان برای لذت بردن از فضای حیاط بود.

در کل، ظاهر دو جبهه شرقی و غربی حیاطِ بزرگ شبیه به یکدیگر است، اما با کمی دقت می توان متوجه شد نمای مرکزی این دو بخش متفاوت است. در نمای مرکزیِ جبهه شرقی تالار دیده می شود و در نمای مرکزیِ جبهه غربی، یک اتاق اُرُسی قرار دارد.

تقسیمات فضایی در حیاط بزرگ

طراحی و ساخت فضاهای اطراف حیاط بزرگ، باعث ایجاد ترکیبی زیبا در نما شده اند. به این شکل که در مرکز نمای غربی آن، یک اتاق اُرُسی بزرگ قرار دارد و در طبقه دوم، دو اُرُسی کوچک تر در دو گوشه دیده می شوند که برای بیننده، نمایی زیبا خلق می کند. راهروها نیز در کنار اتاق اُرُسی و فضاهای دو طرف آن قرار دارد.

 حیاط کوچک خانه

در حیاط کوچک فضاها فقط در بخش شرقی و غربی آن ساخته شده اند. در جبهه غربیِ حیاط کوچک یک اتاق در مرکز با دو راهرویی در طرفینش و دو اتاق در دو بخش انتهایی وجود دارد. در جبهه شرقیِ آن نیز همین موارد تکرار شده، فقط با یک تفاوت و آن این که در بخش شمالی آن، اتاقی ساخته نشده است.

با وجود شباهت های زیاد در این دو بخش، شاهد تفاوت های کوچکی نیز هستیم. مثلا در میان نمای بخش غربیِ حیاط یک اتاق اُرُسی قرار دارد، در حالی که در میان نمای بخش شرقی، پنجره های اتاق سه دری به چشم می خورد.

اتاق سه دری به شکل مربع یا مستطیل است و نکته بارزش، سه پنجره قدی آن است که رو به حیاط و در کنار هم تعبیه شده اند. ورودی این اتاق در ضلع های طرفین آن قرار دارد.

در جبهه جنوبیِ حیاط کوچک، اتاقی ساخته شده است که ارتباطی با این حیاط ندارد و به حیاط بزرگ تعلق دارد. دو جبهه شمالی و جنوبی حیاط کوچک به دیوار ختم می شوند که با طاق نماهایی پوشیده شده اند. این دو جبهه به وسیله این طاق نماها و قاب های دورشان شکلی پرتراش به خود گرفته اند و باعث شده اند حیاطِ کوچک شبیه به حیاط مرکزی شود.

سطح اطراف آبنما و باغچه ها در این حیاط زیاد است، به نحوی که ساکنین می توانستند بر روی زمین حیاط فرشی انداخته و بنشینند. بر خلاف حیاط بزرگ، در این حیاط فضای نیمه بازی که به حیاط مُشرِف باشد، دیده نمی شود.

ایوان خانه

ایوان بزرگ خانه در مرکز جبهه جنوبی حیاطِ بزرگ ساخته شده است و در مقابل آن پنج دری قرار دارد. تقابل فضای نیمه باز وسیع با فضای بسته و بااهمیت خانه باعث می شود این قسمت به محور اصلی حیاط تبدیل شود.

در انتهای این ایوان شاه نشینی قرار دارد که بادگیری بر فراز آن ساخته شده است. با نگاه به این بخش از خانه، می توان از بلندی و زیبایی بادگیری که در بالای آن قرار دارد، لذت برد. زیبایی آبنمای میان حیاط نیز به این لذت می افزاید.

تالارِ حیاط بزرگ

به فضای بسته و مستطیل شکل خانه که نسبت به سایر قسمت ها مجلل تر و دارای ارتفاع بیشتری است، “تالار” می گویند. یکی دیگر از بخش های خانه گرامی تالار بزرگ آن است که در مرکز جبهه شرقی حیاطِ بزرگ قرار دارد. سقف آن دارای قوسی کم خیز (قوس به سازه ای منحنی شکل گفته می شود که بنا به کاربردهای مختلفی مانند طاق، گنبد، پل یا … بر روی دهانه ها ساخته می شود) به شکل کلیل است که باعث می شود بین دیوارها و سقف پیوندی ایجاد شود. دو ردیف طاقچه در سطوح داخلی تالار وجود دارد که سبب شده آن سطح به دو بخش بالا و پایین تقسیم شود که انگار ردیف بالایی بخشی از سقف تالار است. به این شکل و با نمایی که به وجود آمده است، سقف سه بعدی به نظر می رسد.

به خاطر قوس جناغی طاقچه های ردیف بالایی و چهارگوش بودن قاب طاقچه های ردیف پایین، بخش بالای تالار یا همان سقف، برجسته و اصلی به نظر می رسد. به این ترتیب تالار به دو بخش تقسیم شده است که انگار بخش پایین پایه بخش بالایی محسوب می شود. این الگو در برخی از اتاق های اصلی این خانه نیز به کار رفته است.

بخش کوچک و مستقل خانه

علاوه بر دو بخش اصلی خانه، قسمتی دیگر نیز در خانه گرامی وجود دارد که از لحظه ورود به داخل ساختمان دیده نمی شود. این قسمت که در طبقه بالای خانه و در کنار جبهه غربیِ حیاط بزرگ ساخته شده، از یک حیاط کوچک، بالاخانه و ایوانی که روبروی آن قرار دارد، تشکیل شده است. ایوان این بخش دارای یک بادگیر بلند است که نشان می دهد این قسمت از خانه بااهمیت بوده و مورد استفاده زیاد قرار می گرفته است.

بادگیرها

در خانه گرامی جهت استفاده بهتر و بیشتر از باد مطلوب، دو بادگیر ساخته شده است. یکی بر روی اتاق شاه نشین که در انتهای ایوان قرار دارد و دیگری بر ایوان بخش کوچک خانه به کار رفته است که برای رسیدن به بادگیرش باید از پلکان منشعب از دالان ورودی خانه استفاده کرد.

مطبخ (آشپزخانه)

دو حیاط خانه دارای بخشی مشترک هستند، یعنی مطبخ و انبارهای خانه. این قسمت در یک لایه ی (هر ردیف فضاهایی که در کنار هم به صورت افقی قرار می گیرند) فضایی در پشت جبهه های شرقیِ دو حیاط مستقر است که از هر سو از طریق راهرو به یکی از حیاط ها مرتبط می شود.

پلان خانه گرامی

خانه گرامی دارای پلانی متراکم و فشرده است. این امر سبب شده است تا در فصل های تابستان و زمستان، میزان تبادل حرارتی به حداقل برسد. همچنین بیش ترین میزان سایه بر سطوح بیفتد.

تعداد درها و بازشوهای خانه

در این خانه سعی شده است از کم ترین میزان بازشوها در سطوح بیرونی که به معابر راه دارند، استفاده شود. به این ترتیب فضاهای داخلی خانه کمتر در معرض فضای بیرونی قرار می گیرند. تنها دری که به بیرون از خانه راه دارد، درِ ورودی است و بقیه درها به فضای حیاط گشوده می شوند.

جهت جلوگیری از ورود گرد و خاک به فضای داخل، بازشوها و پنجره هایی که به بیرون از خانه راه دارند، در قسمت بالای دیوارهای خانه تعبیه شده اند. به این ترتیب کمترین میزان اشعه های منعکس شده از سطوح به داخل خانه راه پیدا می کند. اغلب پنجره ها و بازشوها به حیاط بزرگ باز می شوند.

مصالح بدنه دیوارها

دیوار خانه گرامی مانند سایر خانه ها، ضخیم ساخته شده است تا زمان انتقال حرارت به داخل طولانی تر شود. در ساخت دیوارها از خشت و گل استفاده شده است، زیرا این مصالح ظرفیت حرارتی بالایی دارند و باعث می شوند در طول روز گرمای محیط بیرونی دیرتر از دیوار نفوذ کرده و به داخل راه پیدا کند. خشت با مدت زمان تاخیری انتقال حرارت ۷ تا ۹ ساعته، باعث می شود گرما درون دیوار ذخیره شود و هنگام شب که هوا سردتر است، هوای گرم را به داخل منتقل کند.

رنگ های به کار رفته در سطوح و نمای خانه

بر روی سطوح و نمای خانه، رنگ روشن زده شده است. این کار باعث می شود میزان کمتری از حرارت خورشید به دیوارها جذب شود. سطوح به رنگ روشن و صیقلی در می آیند تا نور خورشید را بیشتر منعکس کنند. جهت صیقلی و صافتر کردن سطوح و نمای بنا از اندودهای روشن مانند اندود گچ و اندود سیمگل (ترکیب گچ نیم کوب، کاه ریز، ماسه و خاک رس) بهره می بردند.

بام

در این خانه بام یکی از مکان هایی بود که زیاد مورد استفاده قرار می گرفت به گونه ای که می توان گفت از آن به عنوان حیاط استفاده می کردند. اطراف بام را با دیوارهای صندوقه چینی شده، تا حدود یک متر و نیم بالا آورده اند که به این شکل ایمنی و محرمیتی روی بام ایجاد شده که می توانستند شب های تابستان بر روی آن بخوابند.

در خانه گرامی رطوبت چگونه کنترل می شد؟

در این خانه با استفاده از پایاب، سرداب و حوض خانه رطوبت داخل ساختمان تا حد زیادی کنترل می شد.

مسیر دسترسی: خانه گرامی یزد در محله سهل بن علی، خیابان قیام، کوچه پشت مصلی قرار دارد.

متاسفانه این خانه هم با تمام قدمت و جذابیت اش مانند ده ها بنای دیگر، رفته رفته در بی خبری در حال تخریب شدن است و در انتظارِ مرمت و رسیدگی.