زیارتگاه “ستی پیر” یا قلعه “اسدان”

در گوشه ای از مسیر خلوت و خشک خیابان که فقط ساختمان ها و ماشین ها دیده می شوند، قلعه ای با انبوهی از درختان سبز تو را مجذوب خود می کند. با خود فکر می کنی میان این برهوت، این سبزی و آبادی از چیست؟
باید بگوییم پشت خشت و گِل های این قلعه داستانی جالب نهفته که آن را تبدیل به مکانی مقدس و باارزش برای زرتشتیان نموده است. نام این بنا قلعه “اَسدان” یا “هَستبندان” است.

روایت غم انگیز خانواده یزدگرد سوم

زمانی که پادشاهی ساسانیان به پایان خود نزدیک شد، یزدگرد که خانواده خود را در خطر می دید، آن ها را فراری داد. مقصد خراسان بود، اما در حوالی یزد، زمانی که دشمن به آن ها نزدیک شد، اعضای خانواده برای گیج کردن دشمن، از یکدیگر جدا شده و دختران یزدگرد نیك بانو، نازبانو، پارس بانو، مهربانو و شهربانو و پسرانش هرمزان و اردشیر و همسرش کتایون به همراه خدمتکارش که مروارید نام داشت، هر یک به سمتی گریختند.
دشمنان که به یزد نزدیک شدند، مادر و فرزندان باز به اجبار فرار کردند. ملکه که از شدت خستگی دیگر توانی نداشت، در همان نزدیکی های دیوار شهر یزد، به زمین افتاد. در این هنگام دعاهای ملکه شنیده شد و زمین باز شد و او را درون خود قرار داد.
فرزندانش نیز که هر کدام به کوه های اطراف پناه برده و حاضر بودند بمیرند، اما به دست دشمنان نیفتند، درمانده و خسته از خداوند یاری می طلبیدند و دعاگویان به راه خود ادامه می دادند. سرانجام خدا به همه آنها لطف نمود و در دل کوه های خود جایشان داد؛ اما در این میان هُرمزان و شهربانو به دست اعراب اسیر شدند و آن ها را به عربستان بردند.

دلیل علاقه زرتشتیان به خاندان یزدگرد

“ویشتاسب” اولین پادشاهی بود که مذهب زرتشتی را پذیرفت و دلیل علاقه زرتشتیان به یزدگرد و خاندانش نیز از این جهت است که یزدگرد سوم آخرین پادشاه از نسل او بود. به همین دلیل این داستان ها درست یا غلط، برای زرتشتیان مقدس و بااهمیت است. آنها از یادآوری رنج هایی که این خانواده در تنهایی و ترس متحمل شدند و سرنوشت پادشاهشان اندوهگین می شوند و شاید دلیل بزرگ تر این غم، بی مهری است که سال ها به این اقلیت شده است.

زیارتگاه ستی پیر یا قلعه اسدان

زیارتگاه ملکه مادر، بر خلاف سایر پیرانگاه های یزد، در داخل شهر یزد و در محله مریم آباد قرار دارد. بقیه پیرانگاه ها در اطراف شهر و در نقاطی دور و میان کوه ها ساخته شده اند. زیارتگاه “کتایون” در قلعه ای قرار دارد که آن را به نام  قلعه “اَسدان” یا “هَستبندان” می شناسند. تمام زیارتگاه های زرتشتیان از تلفیق عناصر آب، خاک و آتش تشکیل شده اند. اغلب در کنار آن ها رودخانه و چشمه قرار دارد و در غیر این صورت حتما مکانی برای جاری شدن آب در آن محل ایجاد شده است. در این مکان نیز چاه آبی وجود دارد که تا سالیان پیش پرآب بود و اکنون اما خشک شده است.

چاه مقدس قلعه اسدان

این چاه و محوطه آن نیز مقدس است، چرا که بنا بر روایاتی دیگر زمانی که دشمنان به “ستی” یا “مه ستی” همان ملکه (دختر مهربانو نوه يزدگرد پادشاه ساسانی) که در حین فرار از دست دشمنان به كيقباد، موبد يزد سپرده شده بود، می رسند، برای این که اسیر دست آنها نشود خود را درون این چاه می اندازد. در کمال تعجب تلاش افراد دشمن برای پیدا کردن جسدش درون چاه و اطرافش بی نتیجه می ماند. به همین دلیل زیارت ستی پیر از دو بخش زیارت چاه و خود پیر تشکیل می شود.

روایت مقدس غیب شدن دختران در چشمه و یا چاه

روایتی که در داستان ها و باورهای مردمی در فرهنگ ایران باستان وجود دارد و باعث می شود بعضی اماکن به زیارتگاه تبدیل شوند، غیبت دختر در چشمه و چاه است.
شروع داستان غیبت دختر، شاید به ماجرای ربودن دختران جمشید (یکی از پادشاهان اساطیری و کهن ایران است که  به دست ضحاک کشته می شود) یعنی شهرناز و ارنواز توسط ضحاک (از پادشاهان اساطیری ایرانی است که دستیارش ابلیس دو بوسه بر دوش های او می زند و دو مار در جای بوسه بر سر شانه هایش بیرون می آیند و برای این که مارها به خود ضحاک آسیبی نرسانند باید روزانه مغز دو جوان به آن ها داده شود) و نجات و آزادی آن ها به دست فریدون و داستان غیب شدن کی خسرو در چشمه، بازگردد.
این داستان به نوعی با آناهید (الهه آب ها) مرتبط است، زیرا دختران برای گرفتار نشدن به دست شر و بدی  خود را به چاه و چشمه می اندازند که نماد روشنی و پاکی است. این اماکن مقدس شمرده می شوند و تبدیل به محلی برای زیارت. علاوه بر زیارتگاه های زرتشتیان که این نوع غیبت در آن ها دیده می شود، تعدادی از زیارتگاه های اسلامی (مخصوصا قدم گاه ها) نیز مکان این اتفاق بوده اند.

روایت ساخت زیارتگاه ستی پیر

در گذشته به خاطر قرارگیری آتشكده “آذَرِ بُرزین‌مِهر” در خراسان، این شهر برای زرتشتیان اهمیت ویژه ای داشت و برای زیارت به آن جا می رفتند. شاهان ساسانی نیز بعد از مراسم تاجگذاری برای زیارت این آتشکده، از تیسفون با پای پیاده به خراسان رهسپار می شدند. حتی حمله اعراب و از بین رفتن آتشکده ها و اماکن مقدس نیز جلوی رفتن زرتشتیان برای زیارت به خراسان را نگرفت.
روایت از این قرار است که در همین دوران فردی زرتشتی برای زیارت به خراسان رفت و به دلیل سلطه مسلمانان در ایران، وقتی فهمیدند او زرتشتی است، محکوم به اعدام شد. این حکم صبح روز بعد اجرا می شد. شب در زندان دعاگویان و گریان به خواب رفت. در خواب افرادی سفید و سبزپوش را بالای سر خود دید که به او گفتند:”ما تمام با هم یکی هستیم، دعایت مستجاب شد، چشم باز کن و در این مکان زیارتگاهی بساز.” زمانی که مرد چشمانش را باز کرد، با وحشت و حیرت خود را کنار چاهی دید.
در آن دوران زرتشتیان اجازه ساخت هیچ بنای زیارتی را نداشتند. به همین دلیل آن مرد به سراغ یکی از مجتهدان بزرگ يزد رفت و سرگذشت خود را برای او بازگو کرد. بعد از آن که مجتهد مطمئن شد داستان او حقیقت دارد، به او اجازه داد بنایی در مکان چاه بسازد که اکنون زیارتگاه “ستی پیر” یا قلعه “اسدان” نام دارد.

وجه تسمیه ستی پیر

برخی مردم نام این زیارتگاه را “سه تا پیر” می دانند، زیرا معتقدند دو خدمتکار ملکه را همراهی می کردند و در زمان غیبت نیز با او به زمین فرو می روند.

فضای داخلی قلعه اسدان

بنای “قلعه اسدان” متعلق به دوره قاجار است. در زیارتگاه ملکه مادر، 3 اتاقک در دل سنگ کنده بودند که به مرور زمان ریگ های روان بخش زیادی از آن ها را پوشاندند.

دستبرد به زیارتگاه

صحت ماجرا و قدمت “ستی پیر” زمانی قوت می گیرد که سال 1343 ه.ش دزدانی بخشی از قسمت زیرین دیواره خارجی زیارتگاه را حفر کرده و به زیرزمین بزرگ آن دستبرد می زنند. شاهدان عینی از این واقعه چنین می گفتند که درون زیرزمین ظرف ها و خمره هایی بزرگ از سکه و جواهر دیده اند. برخی از ساکنین آن جا با دیدن تعدادی از این سکه ها بین مردم و ماموران ژاندارمری، متوجه می شوند یکی از این سکه ها متعلق به دوره یزدگرد ساسانی است.

آیا در پیرانگاه ها آتش جاودان روشن است؟

ویژگی این پیرانگاه و سایر اماکن شبیه به آن این است که در آن ها نه آتش همواره روشن و جاودانی وجود دارد و نه مزاری در آن ها یافت می شود. فقط هنگام زیارت در مکان اصلی پیر، جام های آتش روشن می شود که زائرین در آن کندر می ریزند. در سایر پیرانگاه ها نیز همین طور و یا سکوهایی برای روشن کردن عود و آتش در آن ها قرار دارد.

زمان حضور در زیارتگاه

هر ماه به خصوص 24 خرداد، روز اشتاد ایزد، زمان زیارت “ستی پیر” است که زرتشتیان در آن جا دور هم جمع می شوند و بعد از به جای آوردن زیارت و نیایش، از آن ها با نان روغنی سورک، پشمک و چای پذیرایی می کنند. همچنین در “قلعه اسدان” گاهنبار خوانی نیز برگزار می‌شود.
این بنای تاریخی و ارزشمند در ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۳۵۷ به‌ عنوان اثر ملی کشور به ثبت رسید. بازدید از این زیارتگاه بر خلاف سایر پیرانگاه ها چندان مرسوم و رایج نیست.

آدرس زیارتگاه ستی پیر یزد یا قلعه اسدان: یزد، محله مریم آباد، بلوار دهه فجر