سرو ابرکوه یزد

درختان کهنسال یزد

یزد قدمتی زیاد دارد و برخی، تاریخ سکونت انسان در این شهر را 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح برآورد می کنند. در بعضی از نوشته های تاریخی، یزد را متعلق به دوره ضحاک و اسکندر مقدونی، میبد را به زمان سلیمان و ابرکوه را به عصر ابراهیم می دانند. همین قدمت، دلیل وجود موجودات کهنسالی مانند سرو ابرکوه در یزد است. علاوه بر آن، بیشتر از 50 درخت کهنسال از گونه های چنار، سرو، گردو و زبان گنجشک در شهر یزد وجود دارد.

روایت هایی از درختان کهن یزد

یکی از دلایل تقدس و محترم بودن درختان کهن میان یزدی ها، علاوه بر قدمتشان، مقاومت آن ها در مقابل شرایط آب و هوایی نامساعد منطقه است. اغلب این درختان پیر، عمری حدود 800 تا 1500 سال دارند. در رابطه با برخی از این موجودات قدیمی، داستان ها و باورهایی وجود دارد مانند:

گرفتن مراد از سرو کهن خرو طبس

درخت سرو 1500 ساله ای در طبس وجود دارد که برخی از مردم شب های جمعه، بر اساس رسمی قدیمی، جهت شفای بیماران و برای گرفتن مرادشان، درون آن چراغی روشن می کنند و پارچه ای هم به آن می بندند.

سوختن چنارِ روستای تنگ چنار

در رابطه با درخت چنارِ روستای تنگ چنار مهریز نیز این باور وجود دارد که این درخت به صورت خود به خود، هر 1000 سال یک بار، آتش می گیرد و خاموش می شود.

چنار پیر چک چک

بنا به گفته ها، چنار مقدس 1400 ساله زیارتگاه چک چک، در طول عمر خود، دو بار بر اثر ریزش کوه شکسته و دوباره رشد کرده است.

سرو کهنسال دُربید

بر شاخه های درخت کهنسال دُربید، نخ های رنگی وجود دارد که مردم روستا، جهت طلب مرادشان، آن ها را به درخت بسته اند.

درخت خونین ارس باجگان بافق

در منطقه ارس باجگان شهرستان بافق، درختی مقدس و مورد احترام وجود دارد که بنا بر روایت هایی، از محل بریدن شاخه های این درخت، خون بیرون می ریزد.

درختان مقدس نیر و میبد

تقدس درخت زبان گنجشک میبد و چنار تلکین آباد نیر، به اندازه ای است که چوب آن ها در ساخت نخل عزاداری امام حسین(ع) به کار می رود.

سرو ابرکوه یزد

شهر تاریخی اَبَرکوه یا اَبَرقو

شهر ابرکوه دارای جاذبه های تاریخی و طبیعی بی نظیری است و با توجه به قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و طریق الرضا(ع) جزو ۱۴ شهر نمونه گردشگری کشور محسوب می شود. دیدن هر کدام از جاذبه های این شهر لطف خود را دارد. قطعا حتی اگر اسم ابرکوه را هم نشنیده باشید، نام “سرو کهن” این شهر به گوشتان خورده است.
این درخت از همان دور، خودنمایی می کند. از نزدیک عظمت زیادی دارد و ترکیب بوی کهنگیِ تاریخ و تازگی برگ هایش انسان را به وجد می آورد. در گذشته که چندان حصار و محافظی به دور آن نبود، تکه های پارچه و نخ های رنگی را می دیدی که مردم برای اجابت نذر و دعاهایشان به آن آویزان می کردند. این سرو درددل ها و اشک و لبخندهای زیادی را دیده و شنیده و تاریخی نانوشته و هزاران ساله در دل خود دارد.

سروهای کهن ابرکوه

شاید برایتان جالب باشد که بدانید، ابرکوه فقط یک سرو پیر ندارد، بلکه دارای ۲ سرو کهنسال است که یکی 4500 سال عمر دارد و دیگری که نامش “سرو صحافی‌ها” است با 1200 سال عمر در خانه ای در بافت تاریخی “جرمدین” (ثبت شده به شماره ۵۵۲، در فهرست میراث طبیعی ایران) همچنان نفس می کشد.

تقدس درخت سرو در دوره های تاریخی 

تمدن های آشور، ایلام و دوره هخامنشیان

از هزاران سال قبل تاکنون، درخت سرو محبوبیت زیادی میان مردم داشته و دارای جایگاهی ویژه در فرهنگ ایرانیان است. ایرانیان همیشه به سنت و اعتقادات خود پایبند بوده اند و درخت سرو به نوعی با این باورها عجین شده است. در کل اِلمان های طبیعی برای ایرانیان همواره مورد احترام بوده است. احترام و تقدس نسبت به سرو از تمدن های آشور و ایلام و در نهایت هخامنشیان شروع شده است. سرو در این ادوار نماد خرمی و خوشی و مردانگی بود و تنها درخت مقدس محسوب می شد. مهر تأیید این مسئله، در سنگ نگاره های تخت جمشید قابل مشاهده است که تنها درخت به کار رفته در آن ها، سرو است که با ظرافت و زیبایی هر چه تمام تر آن را ایجاد کرده اند. همچنین در حکاکی های این بنای عظیم، متوجه خواهید شد که درخت سرو در فرهنگ گذشتگان، نشانی از اهورامزدا بوده است. به همین خاطر در گذشته، این درخت مقدس را به صورت فراوان می کاشتند.

دوره پارت ها و ساسانیان

با گذر زمان و رسیدن به دوره پارت ها و ساسانیان، با این که هنوز درخت سرو مورد احترام بود، اما دیگر یگانه درخت مقدس به شمار نمی رفت و به مرور زمان، نقشش در تصاویر نیز کمتر شد.

دوره اسلامی

با توجه به مدارک موجود، در دوره اسلامی سرو را از باورها و ریشه های سنتی مردم جدا کردند و این درخت زیبا تبدیل به نقش و نگاره ای تزیینی شد.

سرو نماد ایرانیان

چون سرو همیشه سبز است و خزان ندارد، نماد خرمی، سبزی و شادی نیز هست. این درخت به نوعی نماد ایرانیان است و به همین دلیل مقاومتش در برابر خشکسالی و توفان (سرو در برابر توفان تا نزدیک زمین خم می شود ولی نمی شکند)، مقاومت مردم ایران در برابر هجوم اقوام مختلف و فراموش نکردن ماهیتشان را یادآور می شود. همچنین درخت سرو عمری طولانی دارد و در مقابل آفت ها نیز مقاوم است.

سرو در ادبیات فارسی

از آن جا که سرو زیبا و بلند است و از بار دادن فارغ، آن را از تعلق آزاد می دانند، به همین دلیل در ادبیات فارسی، نماد آزادگی را برای آن انتخاب کرده اند. همچنین بلندی درخت سرو را در توصیف بلندقامتی معشوق نیز به کار می برند.

نقش درخت سرو در اعتقادات مردم

به اندازه ای درخت سرو در میان ایرانیان مقدس بوده که حتی افسانه هایی هم برایش شکل گرفته است. به مرور این افسانه ها و داستان ها نیز برای مردم مقدس شمرده شده و با عقایدشان عجین شده است. یکی از دلایل تقدس این درخت، ظاهر محکم و باوقارش است که انگار به آسمان اشاره می کند. مردم در دوره هخامنشیان و ساسانیان، درخت سرو را درخت زندگی می خواندند. از آن جا که سرو نماد مقاومت در برابر سرما نیز هست، ایرانیان باستان، هر سال در روز اول فصل زمستان یا همان روز خور، با خدا عهد می بستند که تا سال آینده حتما یک سرو بکارند. شکل ظاهری نخلی که در ایام عاشورای حسینی(ع)، مردم بر روی دوش می گیرند را برگرفته از درخت سرو می دانند. همچنین در هنر پارچه بافی، سروی خمیده به کار می رود که “ترمه” نام دارد.

کهنسال ترین سرو ابرکوه

در شهر ابرکوه یا ابرقوی یزد، سروی کهنسال وجود دارد که در پارسی به آن “زربین” گفته می شود و نام علمی آن “Cupresus Sempervirens Var.horizontalis” است. درخت سرو ابرکوه، بر اساس مصوبه مورخ 27/12/1382 شورای عالی حفاظت محیط زیست، به عنوان یک اثر طبیعی ملی ثبت شد. بر همین اساس، سازمان محیط زیست، مسئولیت حفاظت از این گنجینه ژنی را بر عهده دارد. سرو ابرکوه بعد از قله دماوند تهران، دومین اثر طبیعی کشور محسوب می شود که در فهرست میراث ملی ثبت شده است.

مشخصات سرو ابرکوه

قطر تنه این درخت سرو قدیمی (از گونه سرو شیراز و از سروهای مدیترانه)، حدودا 5/4 متر و محیط تنه اش بر روی زمین، 5/11 متر است. محیط این درخت 18 متر، قطر شاخه های آن 85/1 متر و ارتفاعش حدودا 25 تا 28 متر است.

عمر تخمینی سرو ابرکوه

عمر سرو ابرکوه را بین 4 تا 8 هزار سال اعلام کرده اند که اکثریت بر روی سن حداقلی 4500 سال، توافق نظر دارند و آن را دومین درخت کهنسال موجود در جهان می دانند.
کهنسال ترین اثر طبیعی جهان با عمر 4800 سال، “مسوسلاه” در کوهستان های کالیفرنیا – آمریکا است. در یکی از گزارش های چاینادیلی، در سال 2010 میلادی، اسامی 10 درخت کهنسال دنیا اعلام شد که دومین نام در این لیست درختی با عمر 4 هزار سال در ایران، استان یزد بود. سال ها قبل دانشمندان روسی و ژاپنی، در بازدید از سرو ابرکوه، عمرش را چیزی حدود 8 هزار سال برآورد کردند که گفته های دانشمند روسی “الکساندر روف” مبنی بر تخمین سن این درخت بین 4 تا 4500 سال به نوعی آن را رد کرد.

دیدن نام سرو ابرکوه در سفرنامه ها

در سفرنامه ها و کتاب های مختلف، نام سروهای کهنسال ایران و همین طور سرو ابرکوه برده شده است. در منابع غیرفارسی اطلاعات و اشارات بیشتری به این درختان شده است تا منابع فارسی. به عنوان نمونه می توان تعریفی از سرو ابرکوه در سفرنامه مارکوپولو خواند که نوشته است: “یکی از چند سروی که در ایران دیده ام، سرو خوش بالای ابرکوه است که همچون آبشاری سبز از آسمان بر روی زمین تفديده ابرکوه فرو می آید و از هر طرف که وارد ابرکوه شوی سرو کهنسال و پرطراوت مانند چراغ دریایی سبزی مارا به بندر دریای کویر و خورشید تابان فرا می خواند.”
همین طور در کتاب “نزهت القلوب” تألیف “حمدالله مستوفی” (در سال 740 ه.ق)، درباره سرو ابرکوه اینطور نوشته شده که: “آنجا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشته و اکنون این، از آنها بلندتر و بزرگتر است.”

افسانه هایی درباره سرو ابرکوه

به خاطر قدمت سرو ابرکوه و مقاومت و پایداری اش در منطقه کویری یزد، باعث شده است تا افسانه و داستان هایی برای آن شکل بگیرد. در برخی نوشته های قدیمی، داستان هایی وجود دارد که چندان از نظر علمی معتبر نیستند. شاید تخمین های موجود در این داستان ها علمی باشند، اما احتمال واقعی بودن خود مطالب کم است. معروف ترین این افسانه و داستان ها در رابطه با کاشته شدن سرو ابرکوه به دست افرادی مهم و مقدس مانند زرتشت، پسر نوح یا اصحاب رَس است.

کاشت سرو ابرکوه به دست پسر نوح

برخی معتقدند بعد از طوفان، پسر نوح، “یافث” (برخی او را پسر کوچک نوح و برخی دیگر پسر ارشد می دانند و به همراه همسرش به کشتی سوار شد) نهال سرو ابرکوه را کاشته است. “حبیب‎الله فضائلی” در کتاب “اصحاب رَس” نوشته است: “پسران حضرت نوح (ع) شامل هام، سام و یافث، هر کدام حکومت بخشی از دنیا را برعهد داشتند. براساس روایات و منقولات تاریخی، یافث که به عنوان پدر پادشاهان ایرانی شناخته می‎شود، سرو ابرکوه را کاشته است.”

کاشتن سرو ابرکوه توسط اصحاب رَس

“اصحاب رَس” قومی بودند که بعد از سلیمان زندگی می کردند و درخت صنوبری (کاشته شده توسط یافث پسر نوح) را می پرستیدند. پیامبری برای آن ها فرستاده شد، اما او را در چاه انداختند. به همین دلیل، این قوم دچار عذاب الهی شد. برخی معتقدند، سرو ابرکوه یکی از 12 درخت مورد پرستش اصحاب رَس است.

کاشته شدن سرو کهن ابرکوه توسط زرتشت

کاشت سرو ابرکوه به دست زرتشت، یکی از باورهایی است که در اسطوره های ایرانی به آن اشاره شده. حتی از آن به “درخت زرتشت” یاد می شود. بنا بر این اعتقاد، در ماه اسفند بود که زرتشت به ابرکوه رسید و این درخت را کاشت. بعد از آن به مردم اعلام کرد که این درخت، تاریخ پادشاهان را پشت سر خواهد گذاشت و ماندگار می ماند. اما با بررسی برخی منابع و نظر کارشناسان، این داستان نمی تواند درست باشد، زیرا هم زمان کاشت سرو ابرکوه قدمتی بیشتر دارد و هم براساس نوشته های تاریخی، زرتشت حدودا 2740 سال قبل، سروی را در کاشمر (این شهر از کاجمر، کشمیر، کشمر به کاشمر تغییر نام داده است) می کارد. داستانی نیز در رابطه با این درخت وجود دارد. این که در زمان خلیفه های اموی، دستور قطع کردن این سرو داده شد و با این کار، حاکم شهر مرد و مردم دلیلش را قطع کردن درخت سرو مقدس می دانستند. قدمت این دو درخت و داستان های موجود، باعث می شود تا این دو سرو کهن با هم اشتباه گرفته شوند. این داستان ها به ارزش سرو ابرکوه افزوده است و طرفداران زیادی از سراسر دنیا به سویش می آیند.

سرو ابرکوه در دوران حضرت آدم(ع)

برخی از کارشناسان، قدمت سرو ابرکوه را آغاز عصر کشاورزی (7 تا 12 هزار سال قبل) می دانند. به این شکل، این درخت در زمان زندگی “حضرت آدم(ع)” وجود داشته است.
در برخی افسانه ها نیز اینطور بیان شده است که فرزندان آدم یعنی هابیل و قابیل، یکی گندم (نماد زندگی کشاورزی) و یکی گوسفند (نماد زندگی چوپانی) انتخاب می کنند. بر اساس این داستان، عده ای معتقدند، سرو ابرکوه را فرزندان آدم کاشته اند.

حفظ و نگهداری از سرو کهن ابرکوه

درختان کهنسال در طول دوران زندگیشان با آسیب های زیادی روبرو هستند. به همین دلیل محافظت از آن ها و سپردن به دست نسل های بعدی امری مهم و ضروری محسوب می شود. برای این کار مدیریتی همه جانبه نیاز است تا در کنار فراهم کردن شرایط برای بازدید از این اثر قدیمی، ایمنی و حفظ سلامت آن نیز تأمین شود. برای حفظ و نگهداری از سرو ابرکوه اقداماتی مانند حفظ محیط اطراف درخت با استفاده از حصارکشی، به کارگیری روش هایی جهت دفع آفات، بهره بردن از علم متخصصین در رابطه با ترمیم تنه درخت و در نهایت نصب صاعقه گیر، انجام شده است.
16/4/1386، سرو کهن ابرکوه به شماره 3، به عنوان سومین اثر طبیعی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

آدرس: یزد، ابرکوه، میدان امام حسین(ع)
زمان بازدید: همه روزه
ساعت بازدید: 8 صبح تا 19 عصر