مسجد جامع یزد

چندین دهه است که دیگر از کوچه های خاکی و بناهای خشتی و آجری خیابانِ منتهی به مسجد جامع یزد خبری نیست. اکنون این خیابان سنگ فرش شده و تا رسیدن به بنای مسجد جامع، می توانی از مغازه های ترمه، مس، پارچه فروشی، لباس های سنتی و نخی و … دیدن و خرید کنی. اندکی هم در کافه ها وقت بگذرانی و قهوه یزدی بنوشی. در دو طرف مسجد، بازار صرافان و چهار سوق قرار دارد که می توانید زمانی را نیز برای گذر در آن ها صرف کنید. بازار چهار سوق از یک سو به کوچه یهودیان و کَنیسه “ملا آقا بابا” و از سوی دیگر به محله‌ دارالشفا منتهی می شود.
به مسجد جامع یزد که رسیدی، فضایی، درگاه مسجد را از خیابان جدا کرده است. با گذر از ورودی و دو ستون سنگی کوچک در ابتدای آن، به حوضی در میان این فضا می رسی که روبروی درگاه مسجد قرار دارد. در کنار مسجد که بایستی، دیدن عظمتش حسی عجیب به تو می دهد که انگار در برابرش غرور و سرکشی ات کم می شود. از درِ چوبی بزرگ و زنجیر ورودی که رد شدی، به فضایی سر بسته وارد می شوی که در آن کتیبه هایی تعبیه شده که برخی از آن ها نیز به سرقت رفته اند. با گذر از آن، صحن اصلی را خواهی دید که بنای شبستان ها، ایوان اصلی و … دور تا دور آن قرار دارد. در میان آن هم، سکویی وسیع با دو ستونِ مرمر در دو سویش، توجهت را جلب خواهد کرد. فضای داخلی بنا که گنبد بالای آن قرار دارد، زیباترین بخش این مسجد است. با دیدن معماری بنا و تزیینات مسجد جامع یزد، در حالی که معماران آن را تحسین می کنی، در دلت آرامش و امنیت را هم حس خواهی کرد. نزدیک غروب، نورپردازی مسجد، آن را از فاصله ای دور هم فریبنده می کند.

تاریخچه ایجاد مساجد جامع

در گذشته مساجد به جز این که محلی برای عبادت بودند، کارکردهایی مانند گردهمایی مردم، نگهداری از بیت المال، محلی برای خدمات اجتماعی، قضاوت و اعلام اخبار و اطلاعیه های دولتی نیز داشتند، به همین دلیل نفوذ زیادی هم در امور دینی و هم دنیوی پیدا کردند. نبود نهادهای رسمی مانند محاکم، باعث شد تا مساجدی در ابعاد بزرگ تر جهت این امور ایجاد کنند که آن را “مسجد جامع” (جامع کلمه ای عربی به معنای گردهم آمدن) نامیدند.
مساجد جامع به شهرها هویتی اسلامی دادند و تبدیل به الگویی یکسان در میان تفاوت فرهنگ ها و اقلیم شهرها شدند. در شهرهای اسلامی، مظاهر اسلام (نمونه بارز آن مساجد) نمایان است و تمام اجزای آن حضور خدا را یادآور می شود. به این ترتیب اسلام در قوانین نیز راه پیدا کرد.

مسجد جامع یزد

مساجد جامع در شهرهای مختلف، نمادی از آن شهر محسوب می شوند و مسجد جامع یزد نیز به همین شکل، جزو نخستین بناهای تاریخی با قدمتی زیاد در کشور است. عظمت بنای ۹۰۰ ساله این مسجد با داشتن بلندترین مناره ها، قرن هاست که مورد توجه مردم و محققان قرار می گیرد.
مسجد جامع یزد تقریبا در مرکز بافت قدیم شهر قرار دارد و هیچ بنایی به جز بازار، ساباط و گذر به آن نچسبیده است. با وجود سنگ نوشته ها و سنگ فرمان های این بنا، مشخص می شود که در این مسجد هم مراسم دینی و حکومتی انجام می شد و هم اجتماعات مردمی در آن شکل می گرفت. به خاطر موقعیت قرارگیری آن در مرکز محله، از وقفیات حمام، آب انبار و قنات نیز بهره می برد.

پیشینه تاریخی مسجد جامع یزد

بعد از به پایان رسیدن حکومت ساسانیان، بسیاری از آتشکده ها به مسجد تبدیل شدند یا بر روی ویرانه های آن ها بنای مساجد ساخته شدند. “ایرج افشار” بخشی از پی ساختمان آتشکده دوره ساسانی را در بقایای مسجد اولیه یافت، که بر این اساس مسجد جامع یزد نیز از این موارد بوده است. تمامی قسمت های آتشکده از بین رفته و فقط دیواری از آن در پشت بنای مجسد جامع جدید، باقی مانده است. دکتر پیرنیا نیز به همراه برخی کهنسالان که در زمان تخریب بنای اولیه مسجد برای ساخت مسجد جدید، حضور داشتند نیز شاهد بیرون برده شدن مقادیر زیادی خاکستر بودند که به اعتقاد پیرنیا محلی با نام “تَلِ خاکستر” در این قسمت وجود داشته است.
بیش ترین قدمتی که برای بخشی از فضای مسجد جامع یزد که اکنون نیز وجود دارد و در آن فعالیت های مذهبی و اسلامی انجام می شد، تخمین زده اند، مربوط به نیمه قرن دوم ه.ق است. تاریخ احداث مسجد را نیز عصر “صفاریان” یا قبل از سلجوقیان و در دوره حکومت “عمرولیث” (نیمه دوم سده سوم ه.ق) می دانند که به اعتقاد ماکسیم سیرو(محقق مشهور) این مسجد دارای انحراف قبله بود.
مسجد جامع در یزدِ قدیم، داخل حصار شهر قرار گرفته بود و در سده چهارم ه.ق به حومه شهر نزدیک شد. ۵۰۰ مترمربع از ۹۸۰۰ مترمربع زیربنای مسجد را، کاشی ها و کتیبه ها تشکیل می دهند. طول مسجد ۱۰۴ متر و عرض آن ۹۹ مترمربع است. این بنا ۷ ورودی دارد که به کوچه های اطراف باز می شوند.

بانی ساخت مسجد

“امیرعلاءالدوله کالنجار” (اولین امیر کاکویی) بانی اولیه مسجد در قرن پنجم ه.ق بود. “آل کاکویه” در یزد آبادانی های زیادی انجام دادند، مانند حفر قنات ها، ایجاد مساجد، مدارس و کتابخانه ها. “امیر فرامرز” آخرین فرد این سلسله بود که در سال ۵۳۶ از دنیا رفت.
“امیرعلاءالدوله” به همراه همسرش “ارسلان خاتون” و چهار سرهنگ خود به یزد وارد شد و از همان لحظه ی به قدرت رسیدن، دست به اقداماتی در راه رونق و گسترش یزد زد.
یکی از این اقدامات که بنا بر شواهد موجود به دست سرهنگ های او صورت گرفته است، مرمت و نوسازی “مسجد جمعه شهرستان” یا همان “مسجد جامع عتیق” بود.
بعد از او نیز، فرزندش “علاءالدوله گرشاسب” (۵۱۳ ـ ۴۸۸ ه.ق) در طرف غربی مسجد جامع عتیق، مسجدی تک ایوانی گنبددار ایجاد نمود. همچنین جماعت خانه ای در ضلع غربی بنا و پایاب قنات زارچ (در حال حاضر هم در صحن مسجد قرار دارد) را نیز احداث کرد. سال ۱۲۴۰ ه.ق بر روی این جماعت خانه “شبستان شازده” ساخته شد.
دوره ساخت مسجد جامع یزد ۱۰۰ سال بود که در طول این مدت، ۳ مسجد ساخته و ویران شدند تا این که در دوره قاجار نهایتا مسجدی موسوم به “مسجد جامع نو” به شکل کنونی درآمد.

مسجد جامع عتیق (مسجد اولیه یا مسجد جمعه شهرستان)

در زمان حکومت “عمرولیث صفاری” در نیمه دوم قرن سوم ه.ق، مسجدی با طرح شبستانی با نام  “مسجد اولیه” یا “مسجد جامع عتیق” (عتیق به معنای قدیم و قدیمی) که امروز (جز یک دیوار) هیچ اثری از آن نمانده است، بنا شد. البته تا سال ۱۳۲۴ ه.ش هنوز آثاری از آن در شمال شرقی صحن مسجد کنونی باقی بود. بنای مسجد جامع عتیق، به موازات کاروانسرای ایازی در وسط بازار بزرگ قرار داشت. در دوره تیموریان، “امیرچخماق” این کاروانسرا را تخریب کرد و حمامی به جای آن ساخت.
زمانی که آل کاکویه روی کار آمد، در نیمه دوم قرن پنجم ه.ق، این مسجد نوسازی شد. “ارسلان خاتون” همسر “امیرعلاءالدوله” مناره ای در جوار آن ایجاد کرد که تا قرن نهم ه.ق همچنان باقی بود. سطح مسجد را نیز با سنگ مرمر پوشاند. همچنین علاوه بر آجری کردن منبر چوبی پوسیده مسجد، دو ستون دو طرف گنبد را نیز کاشی کاری کرد.
از نشانه هایی که این مسجد را مربوط به قرون اولیه اسلام می دانند، انحراف قبله آن (سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق) و بر اساس تحقیقات ماکسیم سیرو، نبود تزیینات در مسجد است.
یکی از تفاوت های مسجد عتیق یزد و سایر مساجد اولیه در کشور این است که، ناودان ها در آن، بر خلاف مساجد دیگر که عمود بر حیاط بودند، موازی صحن و در جهت قبله بود.
بنا بر گفته های ماکسیم، مسجدی دیگر در سمت غربی مسجد عتیق وجود داشت که پایاب قنات زارچ در آن واقع بود. همین باعث ارائه این نظریه می شود که مسجد عتیق قبل از ورود آل کاکویه به یزد نیز وجود داشته و “ظهیرالدین ابومنصور فرامرز” (اولین حاکم کاکویی) مسجدی دیگر در جوار آن ساخته است. بر طبق تالیفات جعفری، دو مسجد با نام های ” جمعه شهرستان” و ” جمعه درده” یا ” قدیم درده” در مکان مسجد اولیه قرار داشتند.
در متن موقوفات “شمس الدین” بر درِ مسجد، مشخص می شود که مسجد عتیق امام جماعت و متولی داشت و در آن فقط نمازهای یومیه و مستحبی می خواندند و نماز جمعه برگزار نمی شد. دلیلش هم این بود که نماز جمعه را در “مسجد دوم” یا “مسجد جامع قدیم” اقامه می کردند. بعد از ساخت “مسجد جامع نو” نیز این روند برقرار بود.

سنگ قبرهای موجود در مسجد عتیق

از زیر ویرانه های مسجد عتیق، دو سنگ قبر متعلق به دوران فرمانروایی “فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز” یافت شد که یکی متعلق به سال ۴۹۲ ه.ق و دیگری برای سال ۵۳۳ ه.ق است.
به دستور دختران “فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز”، شبستان یا زمستان خانه و مقبره ای برای خودشان در پشت قبله مسجد جامع عتیق ساختند.

مسجد جامع قدیم یا ثانویه (مسجد جمعه درده یا مسجد گرشاسبی)

در دوره “علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز” که یکی از امرای آل کاکویه بود در نیمه دوم قرن پنجم ه.ق، دومین مسجد یا “مسجد جامع قدیم” بنا شد. همچنین کتابخانه و شبستانی نیز در کنار آن ساخت. بنای این مسجد ایوان و گنبدخانه داشت. در زمان ایجاد این مسجد بود که مساجد در حال تغییر از طرح شبستانی به چهارایوانی گنبددار بودند. ماکسیم سیرو قبله این مسجد را در جهت قبله “شبستان شازده” می داند که انحرافش نسبت به قبله اصلی به سمت غرب بود.
تا سال ۱۲۰۳ ه.ش، بنای این مسجد همچنان باقی بود تا این که جهت نوسازی و گسترش بنا، بخش زیادی از آن تخریب شد. در پشت تکیه (مکانی که در آن مراسم مذهبی مانند تعزیه خوانی برگزار می شودآن) فعلیِ سردر، تکیه ای مربوط به دوره آل کاکویه قرار دارد.

غرفه های مسجد قدیم

دو غرفه در این مسجد وجود داشت که یکی از آن ها توسط یکی از حکام یزد در دوره “غازان خان” یعنی “امیر بلغدر” ساخته شد که در دوره های بعد به آن “غرفه ابوالعلایی” می گفتند. دیگری نیز به دستور “امیرشمس الدین قاضی” ایجاد شد.

ورودی و درگاه های مسجد جامع قدیم

مسجد جامع قدیم سه ورودی با سه درگاه داشت. درگاه شمالی برابر صُفه مقصوره بود که در مقابل ایوان و گنبدخانه و به سمت قبله مسجد گشوده می شد. در حال حاضر نیز در مکان این درگاه، ورودی قرار دارد که در مقابل ایوان بزرگ مسجد کنونی باز می شود.
درگاه غربی در برابر بازار “کلاه دوزان” قدیم قرار داشت که اکنون نیز این درگاه در ابعاد کوچک در  منتهی الیه غربی مسجد واقع است. درگاه شرقی (بر اساس مدارک موجود، همان “کِریاس” ورودی اصلی مسجد کنونی) نیز به سمت “مدرسه کمالیه” بود. این ورودی ها راه ارتباطی مسجد به گذرهای اطراف بودند.
مسجد جامع دارای دو ورودی دیگر نیز هست که اکنون هر دو مسدودند. یکی از آن ها در “شبستان غربی گنبدخانه” (ضلع جنوب غربی) و دومی در بخش قدیمی مسجد (شمال شرقی) قرار دارد.

مسجد جامع نو

در سال ۷۲۴ ه.ق، بنای “مسجد جامع قدیم” تخریب و سومین مسجد یا “مسجد جامع نو” توسط “سید رکن الدین محمد قاضی” در پشت قبله این مسجد، ایجاد شد. تا قبل از تمام شدن ساخت آن، سید رکن‌الدین فوت کرد و به همین دلیل ساخت گنبد و ایوان ناتمام باقی ماند. بعدها در سال ۷۳۲ ه.ق بر حسب وصیت سیدرکن الدین، ساخت گنبد و ایوان مسجد توسط یکی از مفاخر معروف دوره تیموریان یعنی “شرف‌الدین علی یزدی” به پایان رسید. طول این گنبد از ابتدای ایوان تا محراب ۳۰ متر و عرض آن، ۱۴ متر است. در سال ۷۳۲ ه.ق مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم، توسط “مولانا عفیف الدین” ایجاد شد. “شاه یحیی بن مظفر” در سال ۷۷۷ ه.ق اقداماتی از قیبل ایجاد شبستان شرقی و سردرِ عظیم مسجد و کاشی کاری های وسیع در بنا انجام داد. تزیینات کاشی کاری مسجد نیز در زمان “خواجه جلال الدین خوارزمی” در سال ۸۰۹ ه.ق ادامه داشت.
مرمت و نوسازی مسجد جامع عتیق از زمان حکومت امیرچخماق (۸۲۵ ه.ق) آغاز شد که تا سال ۸۴۶ ه.ق ادامه داشت که بنا بر اعتقاد ماکسیم سیرو، مناره های سردرِ اصلی مسجد در این دوره ساخته شده اند. البته بر اساس کتیبه های موجود از دوره شاه طهماسب صفوی، ممکن است این مناره ها در این دوره به سردر اضافه شده باشند.
سال ۱۳۲۴ ه.ش به همت “حاج سید علی محمد وزیری”، بنای مسجد که آسیب زیادی دیده بود، مرمت شد. به این شکل که بقایای مسجد جامع عتیق را تخریب و بر روی آن شبستانی بنا کردند.

الحاقات مسجد جامع در دوره های مختلف

آل مظفر

در دوره حکومت آخرین حکمران “آل مظفر” یعنی “شاه یحیی مظفری”، در مقابل ایوان، درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد جامع نو گشودند که به آن “آستانه” می گفتند. همچنین محله و بازار چهارسوق که در کنار مسجد قرار دارد نیز توسط او ساخته شده است.
رواقی با آجر و گچ به طول ۳۸ متر و عرض ۹ متر نیز در سمت راست گنبد توسط “خواجه غیاث الدین عقیل” ساخته شد. در سال ۸۱۱ ه.ش نیز “ستی فاطمه” همسر “امیرچقماق ” فرمان داد تا با استفاده از سنگ های مرمری که به دستورش از تبریز آورده بودند، پیشگاه ایوان مسجد را مزین کنند و دو ستون مرمرین در دو سمت ایوان و بالای آن ها نیز ستونی ۱۸ متری از کاشی بسازند. همچنین منبر چوبی قدیمی را برداشته و به خواست او منبری کاشی کاری شده، قرار دادند.

تیموری

در این دوره “امیر شمس الدین” فرزند ارشد امیرچخماق و “ابوالعذرا” از عمال گورکانی، زمستانخانه ای در سمت جنوبی بنا و نیم طبقه ای به غرفه های قدیمی مسجد، اضافه کردند.
در زمان “خواجه جلال الدین خوارزمی” (سال ۸۰۹ ه.ق) تمام گنبدخانه کاشی کاری شد و پایابی نیز در مسجد ساختند. “شاه نظام الدین کرمانی” (۸۱۹ ه.ق) بعد از اتمام کاشی کاری مسجد، بر کتیبه ای که اکنون بخشی از آن در دو سوی ایوان قرار دارد، “سوره فتح” را به خط “بهاالدین هزار اسپ” ثبت کرد. این کتیبه که ساختش ناتمام باقی مانده بود، در زمان “شاهرخ میرزا” به پایان رسید. کاروانسرای مقابل سردرِ مسجد، توسط “شاه نظام الدین” به صورت “جلو خان” درآمد که در میان آن دو حوض قرار داشت. در این دوره بود که به دستور “شاهرخ میرزا” اسامی “دوازده امام” و “القاب شاهرخ” بر روی کتیبه ای با کاشی سفید و به خط نسخ، ثبت و بر سردرِ ورودی بزرگ تعبیه شد. بالای این کتیبه نیز خطوطی کوفی روی کاشی زرد، مشاهده می شود. همچنین جماعت خانه و گنبدی در سمت راست صفه ساخت.

قراقوینلو

سال ۸۶۱ ه.ق بود که جماعت خانه “شاه نظام الدین” که آسیب دیده و در حال تخریب بود، توسط “خواجه معین الدین میبدی” مرمت شد. در زمان “امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی” (سال ۸۶۲ ه.ق) نیز اقدامات ساختمانی زیادی در مسجد قدیمی انجام شد مانند بازسازی کلی مسجد و ایجاد طاق و رواق، ایجاد تغییرات اساسی در مسجد عتیق و ظاهر حیاط و احداث نمای جدید با ایجاد دو معبر کوتاه در قسمت جنوبی بنا که در این نما، دری کوچک به راهروی غربی باز می شد. همچنین القاب “میرزا جهانشاه قره قویونلو” (القاب شاهرخ) را بر روی کاشی به خط “مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم” ثبت و زیر کتیبه “شاه نظام الدین کرمانی” بر سردرِ ورودی بزرگ نصب کردند.

بین سال های ۹۳۰ تا ۹۸۵ ه.ق

در این سال ها مناره های بلند مسجد دو طرف سردر ورودی بزرگ ساخته شدند.

صفویه

در دوره صفوی فقط اقداماتی محدود مانند ایجاد آش خانه ای جهت غذا دادن به صورت روزانه به فقرا، سنگ فرش کردن فضای درگاه مسجد و دهلیزها و خرید مغازه هایی برای موقوفات مسجد، توسط “مولانا عبدالحی” صورت گرفت.

زندیه

در این دوره (سال ۱۱۷۹ ه.ق) در کریاس ضلع شرقی مسجد، کتیبه ای با مضمون وقفنامه مسجد جامع قدیم نصب شد که بر اساس آن، مسجد قدیم تا این تاریخ پابرجا بوده است.

قاجاریه

در دوره قاجاریه بود که با نوسازی بزرگی که انجام شد، چهره کنونی مسجد جامع شکل گرفت. در سال ۱۲۳۶ ه.ق، شاهزاده “محمد ولی میرزا” که در زمان “فتح علی شاه قاجار”، حاکم یزد بود، عملیات نوسازی خود را آغاز کرد و در سال ۱۲۴۰ ه.ق، آن را به اتمام رساند. در این دوره بخش های زیادی از مساجد عتیق و قدیم و الحاقات دختران فرامرز، تخریب و صحن مسجد تعمیر و در اطرافش رواق هایی از جنس گچ و آجر ساخته شد. در هنگام گسترش صحن، سه جبهه حیاط و بخش بزرگی از کتیبه قرآنی اطراف صحن تخریب شد. در حال حاضر فقط بخشی از آن در جبهه جنوبی، ایوان و گنبدخانه به جای مانده است.
همین طور به دستور او، شبستانی بزرگ را بر روی ویرانه های جماعت خانه آل کاکویه، به مساحت ۱۰۰۸ مترمربع (که الان نیز باقی است) در غرب مسجد ساختند که به نام “شبستان شازده” یا “مسجد زمستانی” شهرت دارد. انحراف قبله مسجد نیز در این دوره تصحیح شد.
در بخش شمالی مسجد نیز یک ورودی به همراه جلوخان آن و دری در منتهی الیه شمال غربیِ بنا ایجاد و سردرِ شمالی (در محل ورودی عهد گرشاسب) نیز نوسازی شد.
هشتیِ ورودی اصلی، شبستان شرقی، مناره های سردر و پُشت بَندهای گنبدخانه (پشت بندها، پشت دیوارِ بناهای قدیمی جهت انتقال نیروهای بام به زمین ساخته می شوند) نیز در دوره “ناصر الدین شاه قاجار” بازسازی شدند.

پهلوی

در زمان “محمد ولی میرزا” (سال ۱۲۴۰ ه.ق) مسجد به صورت کامل مرمت شد، اما همین اقدامات باعث شد تا بخش هایی از بنا که مربوط به موقوفات بودند از بین برود و به خاطر نبود ضمانت مالی در دوره ای طولانی(حدود یک قرن)، مسجد کم کم دچار آسیب و تخریب شود. تخریب هایی که در زمان قاجار صورت گرفت، باعث به هم ریختن کلاف سازه ای بنا و عامل نشست دو سمت ایوان بزرگ بود.
به یاری “محمد تقی مصطفوی” (باستان شناس) و تحت نظارت “مرحوم حاج سید علی وزیری” در سال ۱۳۰۹ ه.ش هیئتی با نام “حامیان مسجد جامع کبیر یزد” ایجاد شد که هدفش احیای مسجد جامع بود. ۱۵ سال طول کشید تا هزینه تعمیرات از طریق جمع آوری اعانه از سوی مردم بعد از نماز جمعه و همین طور یزدی های ساکن در شهرهای دیگر مانند مشهد و بمبئی، تهیه شود. نوسازی و احیای مسجد در سال ۱۳۲۴ ه.ش تمام شد. در دوره “پهلوی دوم” این هیئت بقایای مساجد اولیه را تخریب کرد و بر روی آن شبستان تابستانی در ضلع شرقی صحن ساخت. در محوطه ای که در جبهه جنوبی این شبستان قرار دارد، قبور دختران فرامرز به چشم می خورد. آثار و بقایای جماعتخانه که رنگ لاجوردی در بخشی از آن رویت می شود، در کنار این قبور باقی است.

مناره های مسجد جامع یزد

بلندترین مناره های جهان در دو طرف سردرِ ورودی بزرگ مسجد جامع یزد خودنمایی می کنند. این مناره ها را “آقا جمال‌الدین محمد” که به او “مهتر جمال” می گفتند و در عصر صفوی وزیر بود، ساخت. ارتفاعشان بیشتر از ۵۲ متر است و قطرشان ۸ متر. مناره ها در عصر صفویان(سال ۹۰۳ ه.ش) ساخته شدند، اما سال ۱۳۱۳ ه.ش بود که از بین رفت و مجدد بازسازی شد.
تمام بدنه این مناره ها از پایین تا بالا، با کاشی الوان، اسماء جلاله و آیات قرآن مزین شده اند. ساختار مناره ها به گونه ای است که هر چه بالاتر می رود باریکتر می شود. فقط یکی از آن ها پلکان دارد و دو مسیر مستقل برای حرکت. به این شکل که اگر یکی به سمت بالا برود و یکی پایین، یکدیگر را نمی بینند. این نوع طراحی ذکاوت بی نظیر معمار را نشان می دهد.

سرگذشت مناره های مسجد جامع یزد

به گفته برخی، معمار این مسجد وقتی می خواست مناره ها را بسازد، با شاگرد خود قرار گذاشت که هر کدام یکی از این مناره ها را بسازد، به گونه ای که از بیرون  قرینه ی هم باشند، ولی هر کس هنرش را داخل این مناره ها به رخ بکشد و تا زمانی که مناره ها تمام نشده هم از کار یکدیگر بازدید نکنند.
این دو مناره توسط دو نفر و بصورت همزمان در حال ساخت بود تا وقتی که تمام شد. در این زمینه دو قول است که عده ای باور دارند استاد معمار مناره ای ساخت با یک پلکان برای رفت و برگشت به بالا، ولی شاگرد هنرمندانه تر عمل کرد و مناره ای ساخت با دو پلکان که یکی برای بالا رفتن و دیگری برای پایین آمدن بود. و همین سبب شد که استاد خودش را از بالای مناره پایین بیندازد و جان به جان آفرین تسلیم کند.
اما این نمی تواند واقعیت داشته باشد، در تاریخ یزد روایت شده است که آن استاد بود که  توانست با هنرنمایی تمام دو پله ی رفت و برگشت بسازد و درس بزرگی به شاگرد خودش بدهد. و به نظر این نقل درست تر می آید. اما چیزی که قطعا درست است و سبب این قصه شده  این است که مناره ها از بیرون قرینه ی یکدیگرند ولی از داخل با یکدیگر فرق دارند. یکی از مناره ها برای رفت و برگشت موذن دو قطار پله دارد و دیگری یک قطار پله.

روایات مربوط به مسجد جامع یزد

یکی از روایاتی که در رابطه با مسجد جامع در بین یزدی وجود دارد این است که خاک کاشی ها و مصالحی که برای ساخت بنای مسجد به کار رفته، خاک کربلاست که با گلاب مخلوط شده است. دیگر روایت این است که حضرت “سلطان علی ابن امام محمدباقر(ع)” در این مسجد نماز خوانده که همین امر باعث شده است این مسجد مورد احترام مردم قرار بگیرد.

آیین های برگزار شده در مسجد جامع

در مسجد جامع علاوه بر برگزاری نماز جماعت، برخی آیین ها مانند قرآن خوانی، آیین شب ۲۷ ماه رمضان، آیین دوختن لباس مُراد، شام غریبان، سنت بخت گشایی و … نیز برگزار می شده است.

دوختن لباس مراد: در این آیین، زنان و دختران برای طلب حاجتشان، پارچه ای تهیه می کردند و در روز ۲۷ ماه رمضان بین دو نماز ظهر و عصر، آن را می بریدند و می دوختند و بعد لباس را بر تن بیمار یا حاجتمندِ خود می کردند. در بین دو نماز نخود مشکل گُشا هم به بقیه می دادند. برای تهیه این نخود، از ۷ سید یا ۷ نفر که اسمشان، اسم ائمه بود، پول می گرفتند. در برخی موارد نیز از ۷ سید که اسامی ائمه داشتند یا مغازه شان رو به قبله ساخته شده بود، پولی برای تهیه آرد می گرفتند و نان پخته و تحت عنوان فطریه یا اطعام بین مردم پخش می کردند و معتقد بودند هرکس نان را بخورد حاجتش برآورده می شود.

شام غریبان: برای به جای آوردن این رسم، مردی با پای پیاده به ۷ مسجد سر می زد و شمع روشن می کرد که مسجد جامع یکی از آن ها بود.
خادمان مسجد در ماه رمضان چراغی در دست می گرفتند و به بالای مناره ها می رفتند تا از این طریق به مردم زمان سحر را اعلام کنند.

رسمی معروف در مسجد جامع

مسجد جامع یزد به عنوان یکی از معروف ترین مساجد جهان اسلام است و داستان ها و روایت های شنیدنی و زیادی در دل خود نهفته است.
مردم یزد برای این مسجد رسم و رسوماتی هم داشته اند. از جمله اینکه دختران دم بخت جمعه ها در این مسجد به دعا می پرداختند تا خداوند سرنوشت و بخت خوبی نصیبشان کند. بعد از آن هم بالای گلدسته می رفتند و گردویی را از آن بالا می انداختند. البته خودشان می دانستند که نباید گردو را با ضرب پرت کنند تا آسیب ببیند. بلکه آن را آزاد رها می کردند، اگر گردو می شکست به معنای باز شدن بخت دختر بود، اگر هم در حین بالا رفتن از پله ها گردو را زیر پای خودشان می گذاشتند تا بشکند و بعد از آن بالای گلدسته می رفتند و به دعا و نیایش می پرداختند هم معتقد بودند خداوند سرنوشت بسیار خوبی نصیبشان می کند.

مشاغل و ساکنین اطراف مسجد

در کتیبه ها به شغل هایی مانند ماهی فروشی، نخود بریزی، بهله دوزی و … در اطراف مسجد جامع اشاره شده و همچنین حمام، آب انبار، مدرسه و … نیز در آن بخش وجود داشته است. اغلب افراد ساکن در محله های اطراف مسجد، کلیمیان بودند که شغلشان بیشتر تجارت بود. هنوز هم کلیمیان عزیز در این منطقه ساکنند.
مسجد جامع یزد واقع در ضلع غربی خیابان امام خمینی (ره) و یکی از محله‌ های قدیمی (شاه ابوالقاسم) به شماره ثبت ۲۰۶ در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۱۳ به ثبت ملی رسید.

معماری مسجد جامع یزد

علاوه بر تاریخچه خواندنی و جالبِ مسجد جامع یزد، معماری و تزیینات آن نیز منحصر به فرد و ستودنی است. این مسجد را با طرح یک ایوانی گنبددار ایجاد کردند و بنا به گفته ها، در ساختش آهن به کار نرفته و تمام ساختمان با کاهگل، گچ و طاق ضربی پابرجاست. شهرتش به خاطر سردرِ رفیع، خوابیدگی گنبد و کاشی کاری های زیبای آن است.
در ساخت این مسجد علاوه بر خصوصیات معماری محلی یعنی مکتب یزد، از شیوه “آذری” (در این طراحی از هندسه بیشتر استفاده می شود، ابتدا ساختمان ساخته بعد نماسازی شده، در آن معرق به کار می رود و … از دیگر نمونه ها: زندان اسکندر و تکیه امیرچخماق یزد) نیز استفاده شده است. در دوره “ایلخانیان” بنای گنبدخانه ایجاد و در زمان “شاهرخ” و “تیموریان”، سردرِ رفیع مسجد بنا شد. در طول تاریخ نیز الحاقاتی مثل ایجاد دو مناره رفیع، ایوان مرمر، رواق هایی از جنس آجر و گچ در سمت راست گنبد و تغییراتی مانند نصب و مرمت کتیبه های جدید در آن اعمال شده است.
این بنای عظیم بخش های متعددی مانند گنبدخانه، ایوانی وسیع، شبستان ها، گرمخانه، صحن بزرگ، پایاب و … دارد که در بینشان ایوان و گنبدخانه زیباترینِ آن هاست.

ویژگی‌های مهمّ بنا

یکی از دلایل اهمیت مسجد جامع یزد این است که دارای قدیمی ترین نمونه معماری مذهبی متشکل از یک مقصوره(لینک شود به مطلب اجزای مسجد در قسمت مقصوره) گنبددار و شبستان مستطیل شکلِ بلند است که در قرن نهم ه.ق در یزد اجرا شده. همچنین با استفاده از الگوی کعبه، پلان مسجد را چهارگوش ساخته اند.
گنبدش دوپوسته است، به این شکل، پوسته درونی متناسب با شرایط معماری داخل بنا و پوسته بیرونی بر اساس شرایط فضای خارج و نوع اقلیم ایجاد شده. در شبستان ها طاق هایی سراسری با کاشی معرق به کار رفته است. همچنین در بنای مسجد، روشنایی غیر مستقیم از طریق انعکاس نور بر روی گچ سفید گنبد و دیوارها ایجاد می شود.

بخش های تشکیل دهنده مسجد

• مسجد جامع عتیق
• صحن داخلی
• گنبد
• گنبدخانه
• ایوان اصلی
• رواق خواجه غیاث الدین
• رواق شاه یحیی
• صحن خارجی یا فضای جلوخان
• سردر اصلی یا سردر شرقی
• کریاس یا دهلیز
• محراب
• شبستان شرقی
• شبستان غیاثیه
• شبستان شازده
• قرائت خانه
• ورودی شرقی
• ورودی غربی
• ورودی شمالی
• ورودی شمال غربی
• ورودی جنوب غربی
• ورودی شمال شرقی
• بقعه سادات قل هو اللهی یا امام زاده علی بن جعفر
• ورودی پایاب آب زارچ
• کتابخانه وزیری
• موزه مسجد جامع
• کتیبه های مسجد

صحن داخلی

این صحن جهت اقامه نماز و به شکل مستطیل ایجاد شده که دارای محرابی(۸۹۰ ه.ق) در ابعاد ۶۴×۵۰ سانتی متر با کاشی های آبی شش ضلعی است که نام های “الله”، “محمد”، “علی”، “حسن” و “حسین” بر روی آن حک شده.
طول صحن ۸۳ متر و عرض آن حدودا ۲۰ متر است. در وسط صحن، سکویی کوتاه یا همان “مهتابی” برای برگزاری نمازهای صبح و شام در ایام تابستان، به طول ۳۵ متر و عرض ۱۵ متر ساخته شده است. در زیر صحن نیز پایاب یا سردابه ای مزین به آجر و کاشی وجود دارد.

گنبد

گنبد دوپوسته مسجد جامع را “سعد بن محمد کدوک” با استفاده از آجرهای ساده و لعاب‌دار ساخته است. عموما گنبد یا پوسته زیرین نقش باربر را ایفا می کند و پوسته رویی برای مقابله با عوامل جوی و نماسازی ایجاد می شود. گنبدی که از بیرون می بینید پوسته بیرونی یا اصطلاحا “خود” نام دارد و به گنبد زیرین که از داخل بنا قابل مشاهده است اصطلاحا “آهیانه” گفته می شود. قطر لایه بیرونی گنبد مسجد جامع ۱۷ متر است. در ساخت این گنبد از روش خشخاشی که یکی از مهم ترین فنون مهندسی در ساخت و ساز سنتی است، بهره برده شده.
دو طرف گنبد، رواق هایی قرار دارد که از طریق راهروهای کوتاه ولی وسیع به داخل گنبد و ایوان راه پیدا می کند. به این شکل در زمان اقامه نماز، افرادی که در رواق ها و گنبد هستند با هم در ارتباطند.

گنبدخانه

ایوان و گنبدخانه مسجد از زیباترین قسمت های آن محسوب می شوند. غلام گردش ها (بخشی از بنا که با هدف گردش به دور فضای مرکزی یا زیارتگاه ایجاد می شود) در دو طرف دهانه ایوانِ ورودی قرار دارند و در قرن نهم ه.ق بر روی آن ها غرفه هایی دو طبقه و متصل به هم ساختند که دور تا دور ایوان و گنبدخانه هستند و به آن مشرفند. گنبدخانه به شکل مربع و دارای دهانه ای گشاد در مرکز و رو به ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفینش است که به غلام گردش های ایوان می رسد.
دو سمت گنبدخانه دو شاه نشین با نرده هایی است که با کاشی مشبک پوشانده شده. شاه نشین ضلع شرقی دارای دو سنگ محراب است که در قرن نهم ه.ق در آن نصب شده. اِزارِه(قمستی از دیوار که از کف طاقچه تا روی زمین است) ایوان و گنبدخانه با کاشی های شش ضلعی به رنگ آبی و ترنج های کاشی معرق در وسط هر کدام، پوشیده شده است.
دیواره بالایی گنبدخانه مرکب از کاشی هایی بسیار کوچک است که با هم نقوش نوشتاری تشکیل داده اند. بر روی دیوارهای جنوبی و شمالی زیر گنبدخانه نیز “تسبیحات اربعه” و “شهادتین” با خطوط کوفی بنایی(نوعی خط کوفی زاویه دار) نوشته شده است.

ایوان اصلی

در سقف ایوان مسجد علاوه بر نگاشتن حدیثی از پیامبر (ص)، ۹۹ اسم از اسامی خداوند با خط کوفی بنایی به صورت چهارگوش و پیچازی(شطرنجی) نوشته شده که در ابتدای ایوان با “إِنَّ لِلَّهِ” آغاز و در مرکز آن با نام “الصبور” به پایان می رسد. این اسامی شامل الله، الرحمن، الرحیم، الملک، القدوس، السلام، العظیم، الغفور، الشکور، العلی، الکبیر، الحفیظ، الجلیل، الصبور و … است.
دورتادور طاق و بالای سرستون، کتیبه کاشی معرق به خط نسخ دیده می شود. زیرستون های دو سمت ایوان از جنس مرمر است و بر روی آن ها عبارت “عجلوا بالصلوه قبل الموت” به خط نسخ حک شده. بخشی از سوره “الفتح” را در قسمت ورودی نوشته اند که ادامه آن را می توان در حاشیه بالای دیواره های سمت راست حیاط دید. همچنین دو قطعه کاشی کاری معرق با آجرهای ضربی مزین به گل و بته بر جِرزهای صُفه (غرفه هایی برای نشستن در اتاق ها یا مساجد) قرار دارد.
در هر کدام از ستون های ورودی، یک مربع آجری با نوشته “الملک الله” که چهار مرتبه تکرار شده، وجود دارد. طرح گل و برگِ وسط کتیبه، توسط دو ستاره هشت پر سفید و طلایی به زیبایی محصور شده. اطراف کتیبه نیز با استفاده از نقوش اسلیمی گل و گیاه و با رنگ های حنایی، سفید، سبز و فیروزه ای زیباتر شده است.

فضای جلوخان

جلوخان در لغت به معنای میدانگاه یا محوطه باز روبه‌روی درِ خانه، مسجد، کاروانسرا یا زیارتگاه است. همچنین به فضایی که جلوی پیش‌طاقِ ورودی بناهای بزرگ و بااهمیت قرار دارد، نیز گفته می شود.
در مقابل درگاهِ شرقی و روبروی درِ ورودی مسجد جامع، دو ستون استوانه ای از سنگ مرمر قرار دارد که ارتفاع آن ها ۱۲۵ و محیط آن ۱۵۵ سانتی متر است. بر روی آن ها دو بیت شعر با خط نسخ به همراه طرح حیوان و درخت حک شده است، اما به خاطر آسیب و شکستگی ستون ها، این اشعار چندان خوانا نیست. به گفته “حاج سید علی محمد وزیری” این ستون ها جای شمعدان بوده اند، شاید گود بودن سر آن ها دلیلی بر این حرف باشد. همچنین در فضای جلوخان یک حوض هشت ضلعی نیز قرار دارد.

کریاس ضلع شرقی

درِ ورودی اصلی از جنس چوب گردو و دارای ارتفاعی معادل ۵/۴ متر است. بعد از عبور از آن به فضایی سرپوشیده خواهید رسید که به آن “هشتی” یا “کریاس” گفته می شود. کریاس(کلیاس) به معنای جلوخانه و درگاه است که اغلب برای ورودی اماکن بزرگ و عمومی مانند مساجد به کار می رود و برای درگاه و جلوخان های کوچک مانند خانه ها، از کلمه “هشتی” استفاده می شود. بر طبق نوشته های یکی از کتیبه های موجود در کریاس مسجد، در گذشته از کلمه “دهلیز” برای کریاس استفاده می شد. کریاس ضلع شرقی، همان درگاه جدیدی است که در زمان حکومت “شاه یحیی”  ( ۷۷۷ ه.ق) از مسجد جامع قدیم به نو باز کردند. پلان آن مربع و مساحتش حدودا ۵۰ مترمربع است.
سقف گنبدی شکل کریاس، نمای آجرکاری دارد و اشکال هندسی با رنگ بر آن ترسیم شده است. کتیبه ای آبی رنگ با خط نسخ در زیر سقف قرار دارد که آسیب دیده است.
بعد از سردرِ شرقی، فضایی مربع شکل با سقفی مزین به کاشی کاری و گچ بری وجود دارد. معماران و هنرمندان مسلمان، برای نمود اندیشه عرفانی در هنر، از سه عنصر هندسه(وحدت در نظم فضایی)، وزن(وحدت در نظم دنیوی) و روشنایی استفاده می کردند. در این بخش ترکیب این سه عنصر دیده می شود. به این شکل که در بالاترین قسمت سقف، نقشی بسیار بزرگ به چشم می خورد که نام “محمد” در مرکز دایره بزرگ هشت بار تکرار شده است و همچنین یک ستاره هشت ­پَر، هشت مثلث که داخلشان به صورت شطرنجی با کاشی های رنگین تزیین شده، یک هشت ضلعی و یک شمسه هشت ­پَر بزرگ دیده می شود، که به کار بردن هیچ کدام از این طرح ها اتفاقی نیست.

محراب

در سال ۷۷۷ ه.ق، همزمان با ساخت شبستان تابستانی، محراب مسجد با کاشی های معرق نیز ساخته شد. محراب واقع در گنبدخانه یا همان محراب اصلی، به شکل یک دهانه مستطیلی عمیق با طاقی مقرنس است که دو معبر تنگ و کوتاه در دو سمت آن به گنبدخانه راه دارد. این محراب، کاشی کاری معرق، کتیبه و آجر ضربی دارد. نام استادکار و تاریخ ساخت آن نیز بر روی دو کاشی که به شکل ستاره هستند، نوشته شده است. بدنه محراب با استفاده از هشت قابِ کاشی معرق به شکل مستطیل و مربع تزیین شده است.

در دو طرف محراب این گونه نام معمار و زمان اتمام کاشی کاری نوشته شده است:

در سمت راست نوشته شده: عمل “حاج بهاء الدین محمد بن الحسین” یعرف بوالا الیزدی.

در سمت چپ نوشته شده: “تم فی شهر محرم الحرام، سَنه سبع و سبعین و سبع مائه الهجریه”

در پایین مقرنس های داخلی، در پیشانی محراب، بر روی یک کاشی با زمینه آبی و مزین به نقوش اسلیمی، دو خط به چشم می خورد که خط بالایی آیه ۷۸ و قسمتی از آیه ۷۹ سوره “اسراء” با خط کوفی تزیینی و با رنگ طلایی و خط پایینی، همان آیات با خط نسخ است. کاشی های سبز و نارنجی، داخل حروف چشمه دار این کتیبه به کار رفته است. دلیل انتخاب این آیه بر اساس تفکرات مذهبی و به صورت نمادین و اشاره آن به وقت های نمازهای یومیه است. در وسط دیوار محراب با خط نسخ سفید، بر روی یک کاشی، اسامی “دوازده امام” را نگاشته اند. بر طبق روایات، برای ساخت محراب مسجد جامع یزد، از خاک تربت امام حسین(ع) استفاده شده است.

شبستان های مسجد جامع

دو شبستان در دو ضلع شرقی و غربی گنبدخانه قرار دارد که توسط غلام گردش هایی با طاق های متقاطع به مقصوره راه پیدا می کنند. “علاء الدوله کالنجار”، شبستانی به مساحت ۲۰۴۶ متر مربع در بخش شرقی مسجد ایجاد کرد که اکنون خراب شده است.

شبستان شرقی

به دستور “شاه یحیی مظفری” در سال ۷۷۷ ه.ق شبستان شرقی ساخته شد. این شبستان، توسط یک غلام گردش با پنج دهانه باریک به ایوان و گنبدخانه راه دارد. رأس محرابِ کم عمقش مقرنس گچی وجود دارد که کمی پایین تر، ۸ کاشی معرق یک اندازه در کنار هم قرار گرفته اند. در وسط محراب یک کتیبه با کاشی معرق در ابعاد ۱۰۸× ۵۸ با نقوش گل و گیاه و آیات قرآن، نصب شده است.

شبستان غربی یا شبستان غیاثیه

“شبستان غربی” یا “غیاثیه” با عرض ۹ و طول ۳۸ متر، توسط “خواجه غیاث الدین عقیل” در قرن نهم ه.ق بنا شد. در قسمت بالای شبستان، پنجره های شبکه دار تعبیه شده است. همچنین شاه نشین های اِزارِِه­ دارش کاشی های عهد تیموری دارد.
طاق های سراسری کوکبی و تویزه (قوس و قزح و شاخه های خمیده) شبستان، از جمله ویژگی های آن است که در سایر بناهای دوره تیموریان یزد نیز وجود دارد. پنج اشکوبه(طبقه) در ضلع شرقی شبستان قرار دارد که نرده های گچی آن را با کاشی های معرق پوشانده اند. همچنین شبستان غربی محرابی ساده دارد و در نیم طاقش مقرنس های گچی به کار رفته است.

شبستان شازده

در سال ۱۲۴۰ ه.ق، شبستان یا گرمخانه غربی مسجد جامع قدیم، توسط “شاهزاده محمد ولی میرزا” نوسازی شد که از آن پس به “شبستان شازده” شهرت پیدا کرد. این شبستان دارای ۲۰ متر عرض، ۳۷ متر طول و طاق های گنبدی سراسری است که در مرکزشان نورگیرهای سنگی به شکل هشت ضلعی ایجاد شده. ۴۸ ستون مستطیل شکل در آن دیده می شود که اِزارِه هایشان با کاشی های شش ضلعی و فیروزه ای پوشیده شده اند. همچنین شاه نشین هایی با نورگیر و پنجره در انتهایشان، در ضلع غربی و شرقی شبستان وجود دارد. محراب این شبستان دهانه ای گشاد دارد که قوس هایش پنج و هفت کند و دارای نقوش مهری است.

قرائت خانه

در بخش شرقی صحن، با استفاده از دیواره ای با آجرچینی مشبک، قرائت خانه ای با ابعاد ۳×۵/۲ متر ایجاد شده است، که از آن برای اعتکاف (اقامتی حداقل ۳ روزه در مسجد برای دعا و عبادت) استفاده می شود.

ورودی ها

مسجد جامع یزد، شش ورودی در اضلاع مختلفش دارد. در دوره “تیموریان” در زمان حکومت “شاهرخ” در ضلع شرقی بنا، ورودی اصلی با سردری رفیع ایجاد شد که دارای تزیینات زیبا و کاشی های معرق با نقوش اسلیمی و گره چینی است. دو مناره بلندِ مسجد نیز بالای آن قرار دارد. بازدید کننده با گذر از این ورودی، به کریاسی با سقفی گنبدی، وارد می شود که در آن کتیبه های زیادی از جنس کاشی و سنگ با مضامینِ فرامین حکومتی و وقفنامه مسجد وجود دارد.
ورودی دیگر در ضلع غربی و روبروی ورودی اصلی است که آن نیز دارای یک هشتی است. کاشی کاری های این درگاه جدید است.
ورودی بعدی در ضلع شمالی و مقابل ایوان واقع است که یک کریاس دارد. بر سردر این ورودی نیز کتیبه های قرآنی نصب شده است.
ضلع شمال غربی مسجد یک ورودی ساده دارد که رو به دالانی طویل باز می شود که به رواق اطراف صحن راه دارد.
دو ورودی دیگر مسجد نیز که اکنون مسدود شده اند، یکی در بخش قدیمی مسجد(شمال شرقی) است و دیگری در شبستان غربی گنبدخانه(ضلع جنوب غربی).

زنجیر ورودی درگاه مسجد

در گذشته که چندان قانون و مقررات واضحی برای رسیدگی به تخلفات وجود نداشت، زمانی که به شخصی بی گناه اتهامی زده می شد، آن فرد درون امامزاده یا مکانی مانند مسجد پناهنده می شد تا زمانی که خشم شاکی کمتر و بی گناهی او معلوم شود. این جریان حتی در مقررات اجتماعی نیز مرسوم شده بود، به نحوی که حتی اگر مسجد یا امامزاده ای در آن اطراف نبود، مکان هایی برای بَست نشینی در نظر گرفته شده بود.
این اتفاق باعث شد تا مجرمین نیز از این امر سواستفاده کنند. همین امر، دلیل مخالفت و لغو بست نشینی توسط مردان صالح و اصلاح طلب بود. اولین شخصی که این جریان را در ایران متوقف کرد “میرزا تقى خان امیر کبیر” بود.
زنجیری که در بالای ورودىِ مسجد جامع می بینید، به این معنی است که کسی که این زنجیر را در دست بگیرد در امان است. البته معنی واقعی آن این است که هرکس حلقه های زنجیر مسجد را در دست بگیرد به خدا پناه برده و از شر شیطان در امان است.

ورودی پایاب

قنات زارچ را با عمری بیش از ۳۰۰۰ سال می توان قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات جهان دانست که در شهر یزد قرار دارد. طولش ۱۰۰ کیلومتر است و ۲۱۱۵ حلقه چاه دارد. قنات زارچ قبل از ورود اسلام نیز وجود داشته و مسجد جامع در حریم این قنات ایجاد شده است، به همین دلیل چند میله(چاه عمودی متصل به قنات) از این قنات از میان مسجد می گذشت. تعدادی از آن ها در سطح زمین جریان داشتند و تعدادی هم در پایاب ها. میله های قنات، آب انبار بزرگی که در زیر مسجد قرار داشت را پر می کردند. به این ترتیب نمازگزاران در این پایاب با استفاده از آبِ قنات، وضو می گرفتند. دو پایاب در ضلع های شمالی و غربی مسجد وجود داشت، یکی آب قنات زارچ و دیگری محمودآباد(مَردَوا)، البته هر دو خشک شده اند. در حال حاضر تمام این میله ها به جز میله زارچ(با پایاب ۷۴ پله ای که از زمان “علاء الدوله” همچنان جاری است) خشکیده اند یا جریان آبشان را تغییر داده اند.
در زمان “مولانا سید رکن الدین” آب قنات در حوض بزرگ هشت گوشه ای که در جلوخان سردرِ ورودی قرار دارد، جاری می شد.

کتابخانه وزیری

سال ۱۳۳۴ ه.ش، در جوار مسجد جامع، کتابخانه ای به دست “سیدعلی محمد وزیری” تاسیس و به آستان قدس رضوی وقف شد. در این کتابخانه هزاران کتاب چاپی و نسخه خطی که برخی از آن ها متعلق به خاندان های معروف یزدی بوده، وجود دارد که بسیاری از آن ها از لحاظ علمی و تاریخی دارای اهمیت زیادی هستند.

موزه مسجد جامع یزد

شبستان غربی مسجد از سال ۱۳۹۳ ه.ش به عنوان موزه مسجد جامع یزد و محلی برای نگهداری از گنجینه و اشیای بلا استفاده مسجد در نظر گرفته شد. ۳۵۰ شی تاریخی(متعلق به دوره ایلخانیان و دوره های بعد) در این موزه حفظ و نگهداری می شد. برخی از این اشیا عبارتند از منبر سنگی، درِ چوبی مسجد جامع یزد، پرده کعبه، کاشی کاری های زیبای مسجد و…

کتیبه های مسجد جامع

کتیبه همان نوشته هایی است که بر روی آجر، چوب، سنگ، کاشی و … به جا گذاشته می شود. در بناهایی مانند عمارت های بزرگ، مساجد، قبور و … عموما کتیبه ها بر حاشیه سردر نوشته یا حک می شوند.
قدیمی ترین کتیبه موجود در مسجد جامع(متعلق به ۷۶۵ ه.ق)، در قسمت کریاس ورودی ضلع شرقی قرار دارد که بر روی آن وقفنامه مسجد نوشته شده است. همچنین در حاشیه زیر سقف کریاس، کتیبه ای آبی رنگ قرار دارد که با خط ثلث، ۱۱ بیت از شعری عربی (احتمالا بخشی از قصیده ۵۵ بیتی از “سید حسن غزنوی” در مدح پیامبر اکرم)، بر روی آن نوشته شده است. بخشی از متن این کتیبه که متعلق به سال ۷۷۷ ه.ق است، بر اثر ساییدگی خراب شده است.

کتیبه های شاه نشین

در شاه نشین سمت چپ، سنگی مرمر بر روی دیوار قرار دارد که دورتادور آن آیه های ۷۸ و ۷۹ سوره اسراء به خط نسخ حک شده است. در وسط سنگ نیز یک درخت سرو خودنمایی می کند که بر زیبایی آن افزوده است. سنگی دیگر نیز با ابعاد ۳۶×۳۵ سانتی متر در این قسمت نصب شده است که دورتادور آن آیه ۱۸ از سوره “آل عمران” با خط نسخ به چشم می خورد. در وسط سنگ نیز طرح یک قندیل زده شده است.

نقوش به کار رفته در تزییات مسجد جامع یزد

علاوه بر طراحی و معماری زیبای مسجد جامع یزد، یکی دیگر از دلایلی که این مسجد را برجسته و توجه بسیاری از محققان و گردشگران را به خود جلب می کند، تزیینات و کاشی کاری های بی نظیر آن است. پشت هر قطعه کاشی، هر حرف نوشته شده بر روی دیوارها و سقف ها و هر رنگ و طرحی که می بینید، دنیایی از معانی و نمادها پنهان است. بیشترین جلوه مسجد و هنر دست معماران آن، در نحوه گچ کاری ها، کاشی کاری ها و ساخت شبستان، گنبد، صحن و مناره ها است.
زمانی که صحبت از تزیینات زیبا و کم نظیر مسجد جامع است، قطعا تزیینات به کار رفته در نمای داخلی و خارجی ایوان اصلی و گنبد و محراب، حرف اول را می زنند. یکی دیگر از نکاتی که باعث خلق چنین اثری شده، بهره گیری از رنگ های مختلف در تزیینات است. در معماری اسلامی استفاده از رنگ ها کاربردی نمادین دارد. هر رنگ نشانه یکی از حالات درونی انسان و تداعی کننده بخشی از جهان هستی است. مانند رنگ فیروزه ای که نماد بی گناهی است و همین طور زیبایی آسمان را به یاد می آورد.
در تزیین مساجد جهت تاثیرگذاری بر روح و روان فرد و افزایش حس وحدانیت در فضا، از نقوش هندسی به شکل نمادین استفاده می کنند. تکرار این نقوش، نوعی نظم و هماهنگی ایجاد می کند. در مسجد جامع یزد نیز با بهره گیری از نقوش هندسی و اسلیمی و تلفیقشان با هم، اثری بدیل خلق شده است.
از کاشی کاری و طرح هایی از اسم “علی” و همچنین طرح آخشیج (نمادی مقدس در ایران باستان به معنای چهار عنصر اصلی و گردونه مِهر که در “تخت جمشید” نیز به کار رفته است) در تزیین مسجد استفاده شده است.
حالا کمی از نقوش و تزیینات مسجد جامع یزد بدانیم.

نقوش به کار رفته در ایوان اصلی مسجد

کتیبه های کاشی معرق (این نوع اثر، با قرار دادن تکه های ریز چوب، فلز، پارچه، کاشی و … در کنار هم شکل می گیرد) با خط کوفی بنایی و آجرهای ضربی و نقوش مَعلقی(نوعی از خوشنویسی اسلامی) در کنار گره چینی ها( معماران با استفاده از چیدن کاشی، آجر یا … در کنار هم، نقوش هندسی تزیینی ایجاد می کنند) و کاشی های معرق مزین به نقوش اسلیمی و گیاهی، بخش زیادی از زیبایی نمای ایوان اصلی مسجد جامع را به خود اختصاص داده اند.

نقوش گنبد

جهت ساختن گنبد یا طاق بر روی دیوار، باید با روش گوشه سازی، شکل چهارگوش آن را به گِرد تغییر داد که یکی از این روش ها فیلپوش است. فیلپوش های مسجد جامع با مقرنس هایی که با نقوش مَعلقی تزیین شده، گنبد را بر روی خود نگه داشته اند.

نقوش زیر طاق گنبد

زیر طاق گنبد با کاشی فیروزه ای و خط کوفی بنایی واژه “الله اکبر” با تکرار نوشته شده است. دور تا دور آن که به خمیدگی متصل است، سوره “الاسری” با خط نسخ به چشم می خورد. باز هم تکرار کلمه “الله اکبر” به خط کوفی زیر گوشواره ها دیده می شود. کلمه “علی” بالای سردرگاه های زیر گنبد به تکرار آمده است. با استفاده از کاشی و به خط کوفی بنایی، روی دیوارهای شرقی و غربی زیر گنبد، کلمه های “الله” و “محمد” نگاشته شده اند. در قمستی که بالای محراب قرار دارد نیز با کاشی معرق دو گل شبدر در دو طرف به کار رفته. همچنین با کاشی معرق، شمسه ها، گل ها و ترنج هایی با استفاده از طرح های هندسی و نقوش گل و بته در پایین جرزهای صحن زیر گنبد نقش بسته است.

کتیبه کاری های ساقه گنبد

در دو ردیف، ساقه گنبد را کتیبه کاری کرده اند که در ردیف بالا به خط کوفی تزیینی سفید رنگ، عبارت “الملک الله” نوشته شده است. نقوش هندسی ستاره ای(ترکیب چند مثلث) در بین حروفِ کتیبه به چشم می خورد. نقوش هندسی مثلثی سفید و طلایی نیز، فضاهای کوچک بین حروف را پر کرده است.

نقوش گنبدخانه

بالای یکی از طاق نماهای دیوار سمت راست زیر گنبدخانه، نقوش هندسی باستان با خط کوفی بنایی ترکیب شده است. در وسط، می توان سه کتیبه با نام “علی” به خط کوفی بنایی را دید که دو نقش هندسی چلیپای شکسته (چلیپا: اشکال صلیب مانند) اطراف آن را در برگرفته است. حروف و نقوش کتیبه بر روی کاشی به رنگ فیروزه ای کار شده است. در معماری اسلامی، شکل چلیپای کامل و شکسته نمادی از وحدت و چهارجهت اصلی و فرشتگانی است که بر چهار فصل ناظرند و همچنین نماد روح و حیات مجدد محسوب می شود.

تزیینات محراب اصلی

بر روی کتیبه داخل محراب، با کاشی سفید و با خط نسخ آیه “اقم الصلوه لدلوک الشمس … مقاماً محمودا”  و بالای خطوط نسخ نیز، بر روی کاشی زرد، همین آیات با خط کوفی نوشته شده است. در میان محراب، کاشی زرد رنگ ممتازی نصب شده است که بر روی آن جملات “لا اله لا الله؛ محمداً رسول الله؛ علیاً ولی الله؛ حقاً حقا” و زیر آن، نام پیامبر و دوازده امام نگاشته شده است.
بر روی کاشی بزرگی با زمینه لاجوردی و مزین به نقوش اسلیمی طوماری و گل و گیاه، روی دیوار راهروی طرف چپ محراب، کتیبه ای قرار دارد که بر روی آن خط کوفی بنایی تزیینی پیچیده به رنگ طلایی نوشته شده است. نقوش و نوشته های به کار رفته در این کتیبه و کاشی، صفات خداوند را خاطرنشان می کند.

نمادهای شیعی به کار رفته در تزیینات مسجد

برخی از نمادهای شیعی به کار رفته در تزیینات مسجد جامع عبارتند از ستاره ۵ پَر، شمسه۷۲ پَر و شمسه ۱۲ پَر .

نقوش شَمسِه و ستاره

به هر طرح دایره شکل و منقش، “|شمسه” گفته می شود که نماد کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است. این نقش مفهوم نور را در ذهن تداعی می کند که نامی از نام های خداست. به این ترتیب به نوعی شمسه، نمادی از خداوند محسوب می شود. ستاره نیز نماد نوربخشی و مظهر خداوند و به معنی روشنی بخش راه مومنین است. این نقوش در ایوان جنوبی مسجد بیشتر به چشم می خورند، زیرا این بخش از مساجد اغلب جزو مهم ترین قسمت ها برای عبادت محسوب می شوند و به همین دلیل نقوشی در این بخش به کار می ورد که نشانی از معبود داشته باشد.

ستاره پنج­ پَر

عدد پنج نمادی از پنج حس انسان است و در نجوم نیز نقشی مهم دارد. در اسلام هم این عدد نماد پنج ستون دین، پنج نماز یومیه، پنج احکام دین و پنج تن آل عبا است. همچنین نشانه ای از پنج پیامبر اولوالعزم است و این که هیچ کدام از حروف مقطعه قرآن، بیش از پنج حرف ندارد.
نقوش ستاره و شمسه به شکل تو در تو بر روی نوارهای حاشیه ای تزیینی در داخل گنبدخانه مسجد جامع یزد قابل مشاهده است. همچنین این نقوش بر روی تمام دیوارهای گنبدخانه و ایوان جنوبی نیز به صورت نواری کار شده. تعداد زیادی از ستاره های پنج پَر در حاشیه شمسه های ۱۲ پَر به کار رفته اند.

ستاره هشت ­پَر

عدد ۸، عدد رمزی خورشید در اروپا، آفریقا و آسیا است و همچنین در گذشته در بنای آتشکده زرتشتیان، ستون هشت پَر و سراسریِ هشت گوش استفاده می شد، زیرا این عدد را مقدس می دانستند. حتی در ایران باستان نیز تصاویر تاج الهه آب، هشت پَر است. به عبارتی ستاره هشت پَر نماد خورشید و از تکامل شکل دایره، چلیپا و ستاره به وجود آمده است. شکل این ستاره از چرخش دو مربع در یکدیگر پدید می آید. این نوع ستاره بر روی کتیبه های مربوط به قرون پنج و ششم ه.ق زیاد به چشم می خورد. نام آن در هنر اسلامی به گل روزت” شهرت پیدا کرده است. در این مسجد، اکثر نقوش ستاره ای، به صورت ۸ پَر هستند.
تنها ستاره هشت پَر بزرگ مسجد، در قسمت پیشانی سردرِ شرقی آن، قرار دارد که در مرکزش دو دایره تودرتو وجود دارد که درون این دایره ها، کتیبه هایی با خط ثلث نصب شده اند. نقوش اسلیمی با گل های سفید و حنایی و شاخ و برگ های آبی از کاشی معرق در حاشیه های داخلی این ستاره زیبا و بزرگ به کار رفته است. بر روی اضلاع آن نیز از آجر کتیبه دار استفاده شده، که بر روی آن، عبارت ” الملک لله ” خوانده می شود.
گره چینی هایی با آجر، در زیر سقف دهلیزهای منتهی به گنبدخانه دیده می شود. دو دایره تودرتو با کاشی کاری معرق در مرکز این طرح قرار دارد که بر کتیبه موجود در دایره داخلی، نام “علی” سه مرتبه و در دایره بزرگ تر، نام “محمد” هشت مرتبه(چهار تا با کاشی آبی و چهار تا با کاشی سفید به شیوه معرق) به خط کوفی تکرار شده است.
در دو سوی درگاهِ شرقی مسجد، دو طاقچه به شکل محراب قرار دارد که بالای آن ها، شمسه هایی با خط کوفی و از کاشی معرق داخل قاب بزرگ آجری، دیده می شود. در میان آن، در یک دایره کوچک، عبارت ” الحمدالله ” با رنگ طلایی و فیروزه ای نوشته شده است. عبارت “یا سلطان یا سبحان” با خط کوفی بنایی نیز در داخل دایره بزرگ تر نگاشته شده. برگ هایی(مانند پرتو نور) از این دایره بیرون زده که از این طریق، شمسه هایی تشکیل شده که اطرافش را نقوش اسلیمی و گل و برگ در برگرفته است. این نقوش دو طرف درگاه، به صورت قرینه روبروی هم ایجاد شده اند. تلفیق دایره و مربع در این نقش، آسمان و زمین را تداعی می کند. مربع نماد مکان و دایره نماد زمان است. در نقوش اسلیمیِ این قسمت، طرح از یک ساقه آغاز و به انبوهی از گل و برگ ختم می شود که نشان دهنده حرکت به سوی کمال است. تمامی این نقوش و نوشته ها، حاکی از آن است که آن چه در زمین و آسمان وجود دارد، در حال ستایش خداوند است.

شمسه نُه ­پَر

این نوع شمسه در هنر اسلامی کاربرد چندانی ندارد و شاید دلیل استفاده از آن این بوده است که بتوانند اسامی “الله”، “محمد” و “علی” را سه مرتبه در هر پَر، تکرار کنند. در درگاه شرقی، شمسه نه پَر در بین مقرنس ها به کار رفته است که در پَرهای آن در مربع هایی با اندازه یکسان به خط کوفی، عبارت “یا الله”، “یا محمد” و “یا علی” نوشته شده است. ستاره هشت پَری در داخل این شمسه قرار دارد که پَرهای آن مزین به نقوش هندسی است و دایره بزرگی را محصور کرده. سوره “اخلاص” در داخل دایره با خط نسخ جلی نوشته شده است.

شمسه ده­ پَر

دلایلی که عدد ۱۰ را مقدس می کند، زیاد است. به عنوان نمونه این عدد نشان دهنده بازگشت کثرت به وحدت است. دو شمسه ده پر به رنگ سفید را می توان در بالای کادر آجری مستطیلی در دیواره جنوبی حیاط مسجد جامع یزد دید. یک شمسه ده پَر کوچک از کاشی سفید در مرکز شمسه بزرگ تر قرار دارد که در وسطش یک ستاره پنج پَر نقش بسته است.
یک گوی برجسته مزین به کاشی معرق، در مرکز قسمت بالایی محراب مسجد دیده می شود. این نوع طرح را فقط در همین بخش از مسجد می توان مشاهده کرد. یک شمسه ده پَر در مرکزِ گوی قرار دارد که در میان آن نیز با کاشی آبی فیروزه ای، یک برجستگی گوی مانند کوچک ایجاد شده است. کاشی های لوزیِ حنایی رنگ دورتادور این شمسه و امتداد شعاع های آن، به کار رفته که نور خورشید را در ذهن تداعی می کند. ده ستاره پنج پَر در انتهای این طرح با کاشی حنایی به کار رفته که اطرافش کاشی هایی شش ضلعی به رنگ آبی لاجوردی است.

شمسه دوازده­ پَر

یکی از پرکاربردترین شمسه ها در مسجد جامع، شمسه دوازده پَر است. یکی از دلایل استفاده زیاد از عدد ۱۲ در نقوش و تزیینات این مسجد، بینش شیعی و دوازده امامی معماران بوده است. این عدد در نجوم نیز اهمیت زیادی دارد.
در دیواره داخلی گنبدخانه و سمت چپ قسمت پایین آن، شمسه دوازده پَر به شکل گل آفتابگردان، بر روی زمینه کاشی شش ضلعی به رنگ آبی فیروزه ای، دیده می شود. شعاع های این شمسه، منحنی هایی است که از دو نوار حنایی و آبی لاجوردی تشکیل شده اند. درون شمسه نقوش هندسی با نقوش گیاهی و اسلیمی ترکیب شده است.
در دیواره جنوبی حیاط، داخل کادری مربع شکل، نیز شمسه دوازده پَر دیگری مزین به گچ بری هایی با طرح نقوش اسلیمی کار شده که در مرکزش ستاره ای هشت پَر به چشم می خورد. حواشی شمسه نیز با نقوش دانه تسبیحی سفید بر روی کاشی کاری معرق تزیین شده است. تمامی ای طرح، به شکل گره چینی است.

شمسه ۷۲ پَر

در اندیشه شیعی، عدد ۷۲ به دلیل یادآوری ۷۲ تن از شهدای کربلا، جایگاهی ویژه دارد. در دو سمت سردرِ شرقی، در یک کادر مستطیلی و مزین به نقوش اسلیمی، بزرگ ترین شمسه مسجد جامع یزد با ۷۲ شعاع به رنگ طلایی، به کار رفته که در مرکزش اسامی “الله”، “محمد” و “علی” نگاشته شده است. شاید این شمسه ۷۲ پَر نماد و تداعی کننده واقعه عاشورا و شهدایش است.

نقش قندیل

قندیل که به معنای چراغی ست که از سقف آویخته می شود، نمادی از نور و روشنایی است. در اوایل قرن ششم ه.ق، ابتدا این نقش را بر روی محراب های سنگی می زدند و بعد از آن نیز روی محراب های کاشی و سنگ قبرها نیز دیده می شد.
در مسجد جامع یزد فقط یک نقش قندیل وجود دارد که در شاه نشین ایوان جنوبی بر روی قسمت میانی سنگ مرمری محراب مانند، کار شده است. در این نقش، قندیلی گلدان مانند را در میان محرابی می بینید که از سقف با زنجیری دارای هشت حلقه، آویزان است. یک نوار تزیینی از لوزی هایی با برجستگی دایره ای در میانشان، روی بدنه قندیل وجود دارد. از آن جایی که این نماد به معنای هدایت کردن به سمت نور است، با هدف هدایت مومنان به سمت روشنایی(پرستش خداوند) در این بخش از مسجد به کار رفته.

نقوش محراب ­مانند

نقش محراب مانند، متناسب با معنایش، معمولا در ارتباط با محل عبادت به کار می رود. بیشترین کاربرد این نقش در مسجد جامع یزد در بخش ایوان جنوبی است که مهمترین قسمت مسجد برای برگزاری نماز است. در تفکرات شیعی، نقش محراب به دلیل تداعی کردن مکان ضربت خوردن حضرت علی (ع)، اهمیت زیادی در تزیینات مساجد مذهب شیعه دارد.
دو ستون نمای چسبیده به دیوار با تزیینات کاشی معرق در دو سمت ایوان جنوبی مسجد قرار دارد که بر تمام سطحشان، به صورت اسلیمی نقوش محراب به صورت ردیفی، نقش بسته است. مانند بقیه کاشی های مسجد، این نقوش نیز به رنگ های آبی لاجوردی، حنایی، آبی فیروزه ای و سفید هستند.
همچنین نقش یک محراب در کادری مستطیلی در داخل گنبدخانه، به صورت نواری از کاشی معرق به رنگ حنایی دیده می شود. در حواشی اش نیز کاشی کاری معرق و نقوش ستاره چهارپَر(به صورت یک در میان سفید و آبی) کار شده است. سمت راستِ بالای این نقش با خط ثلث، کلمه “الله” و در سمت چپ کلمه “اکبر” دیده می شود.

نقوش گچ بری زنجیره ای

این نقوش هم نمادی از “شبانه روز” است و هم این که در دوره ایلخانیان به عنوان امضا و مُهر معماران استفاده می شده. با وجود تکامل این طرح در طول زمان، با ورود کاشی به خصوص کاشی هفت رنگ برای تزیینات، دیگر استفاده چندانی از این نقوش نمی شد.
در مسجد جامع یزد نقوش گچ بری زنجیره ای، بیشتر جهت بیرون آوردن دیوار از یکنواختی و زیبایی، آن هم فقط در قسمتی از دهلیزهای منتهی به ایوان جنوبی دیده می شود. در این بخش چندان از کاشی برای تزیین استفاده نشده است. حالت زنجیروار این نقوش باعث شده تا از آن به عنوان بندکشی تزیینی ( بندکشی جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت و آب به لایه های دیوارها و مصالح دیگر است) در بین جِرزهای دیوار به کار رود. به این شکل، هر چهار آجر در سه رج از هم جدا شده و بین کادری از این نقش، در رج اول یک آجر، در رج دوم دو آجر و در رج سوم نیز یک آجر قرار دارد. این طراحی به آجرها نمای چلیپایی داده است.

توپی های گچی تَه­آجری

در دوره سلجوقیان و ایلخانیان در معماری، از نقش توپی های گچی تَه­آجری مانند نقوش گچ بری زنجیره ای، به عنوان بندکشی تزیینی استفاده می کردند. این عنصر اغلب در فاصله میان دو آجر در جهت طولی و عرضی، در فضاهای مستطیل و مربع شکل کار شده است. نقوش به کار رفته در این توپی ها اکثرا نقوش هندسی و گیاهی و اسامی مقدس اند. در مسجد جامع یزد نیز توپی های گچی، با نقوش اسامی مقدس به کار رفته است. احتمالا برای ساخت این نقوش برجسته، از قالب های مخصوص استفاده می کردند.

آدرس مسجد جامع یزد:

یزد، انتهای خیابان مسجد جامع

آداب ورود

بانوان باید با حجاب اسلامی وارد شوند

هزینه بازید

رایگان

ساعت بازدید

ساعت ۸ الی ۱۹

اماکن دیدنی نزدیک

برج و میدان ساعت
کنیسه  ملا آقا بابا
زندان اسکندر
مقبره دوازده امام
میدان امیرچخماق
خانه لاری ها
مقبره سیدرکن الدین
موزه آب