موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)

کافی است مدت زمان کوتاهی در بافت قدیم یزد قدم بزنید تا متوجه شوید با حجم زیادی از بناها و آثار تاریخی روبرو هستید. لذت بردن از آن ها فقط زمان می خواهد و علاقه. بخش اعظم بافت قدیم یزد در  تصرف خانه های تاریخی است. خانه هایی با سبک خاصی از معماری که بادگیرهایشان برای بیننده عشوه گری می کنند و او را ناخودآگاه به سمت خود می کشند. بسیاری از آن ها تغییر کاربری داده و تبدیل به هتل ها یا رستوران های سنتی شده اند. برخی دیگر که اغلب ابعادشان کوچک تر است، به شکل کافه گالری درآمده و تعدادی دیگر نیز به موزه تبدیل شده اند. یکی از آن ها خانه “کلاهدوزها” است که اکنون با نام “موزه آب یزد” شناخته می شود.

درباره خانه کلاهدوزها

حاج سید علی اکبر کلاهدوز، بازرگانی بود که در دوران قاجار زندگی می کرد. به خواست او، خانه ای زیبا با زمینی به مساحت ۷۲۰ مترمربع بنا شد که ساختش از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۹ ه.ش، زمان برد. این بنا که به “خانه کلاه دوزها” شهرت دارد، دارای یک ورودی در قسمت جنوبی است که به سمت خیابان قیام و ورودی دیگر یا همان ورودی اصلی واقع در ضلع شمالی بنا، در کوچه کلاهدوزها باز می شود.

معماری بنا

این خانه نیز مانند سایر بناهای هم دوره خود، مطابق با اصول معماری مناطق کویری و مناسب با فرهنگ مردمانش ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن نیز همان مصالح بومی شهر یزد یعنی خشت، گِل، آجر، گچ و چوب است.

وجه تمایز بنا

از میان این خانه یک رشته کاریز چند صد ساله می گذرد و آن را نسبت به سایر بناها متمایز کرده است. در گذشته دو قنات زارچ و رحیم آباد در زیرِ بنای این خانه جریان داشتند که قنات زارچ( با ۲هزار سال قدمت) همچنان از زیر حیاط خانه، عبور می کند که صدای جریان آبش در زمان سکوتِ محیط، قابل شنیدن است.

ویژگی های خانه

خانه کلاه دوزها از پنج طبقه تشکیل شده است. طبقه اول محل تقاطع دو قنات است. طبقه دوم سرداب و پایاب قرار دارد که محل انبار برخی از خوراکی ها بود، طبقه سوم خانه یا همان زیرزمین برای سکونت تابستانه و طبقه چهارم محل سکونت اصلی محسوب می شد که بخش های اصلی خانه نیز در این قسمت هستند. در طبقه پنجم هم چاه خانه قرار داشت.

طبقه اول (محل تقاطع قنات ها)

پایین ترین بخش خانه، محل تقاطع دو قنات زارچ و رحیم آباد بود که قنات زارچ هنوز هم از زیر خانه می گذرد.

طبقه دوم (پایاب و سرداب)                                              

آب دو قنات در نهایت به قسمت سرداب و پایاب خانه می رسید.

پایاب

پایابِ خانه کلاهدوزها با فضایی به شکل هشت ضلعی، در عمق ۱۰ متری زمین ایجاد شده است. به دلیل عمق کم پایاب ها، معمولا محلی مناسب برای شستن لباس و ظرف بودند.

سرداب

اغلب، مظهر قنات ها در مکان های عمومی قرار داشت و ساکنین نیز از آبِ آب انبار محله استفاده می کردند، فقط اعیان نشین ها این توانایی را داشتند که در خانه خود مظهر قنات و آب انبار داشته باشند. خانه کلاهدوزها هم از این جمله بود.

پایین ترین بخش در این طبقه سرداب است. به خاطر عمق زیادش، آبِ آن برای نوشیدن و پخت و پز استفاده می شد. در این قسمت از خانه به خاطر هوای خنک و مطبوعش، برخی از مواد غذایی و میوه ها را نگهداری می کردند. همچنین در برخی روزهای تابستان که گرمای هوا بسیار آزاردهنده بود، ساکنین خانه در این قسمت به استراحت می پرداختند.

طبقه سوم (زیرزمین یا اقامتگاه تابستانه)

زیرزمین خانه در این طبقه قرار دارد. در این بخش از خانه اتاق و دالان های زیادی ساخته شده است و به خاطر هوای خنکش، محلی مناسب برای گذران اوقاتِ اهالی منزل در روزهای گرم تابستانی و به عبارتی به سکونتگاه تابستانی بود. زیرزمین خانه، در چهارطرف حیاط واقع و هر قسمت از آن در زیر ِیکی از اتاق های ساکنین خانه بود که آن را مخصوص به آن فرد یا خانواده می کرد و هرکس در فضای متعلق به خود، وقت می گذراند.

طبقه چهارم (بخش اصلی خانه)

این طبقه که بخش اصلی خانه است و در همکف قرار دارد، دارای قسمت هایی مانند تالار، اتاق اُرُسی، اتاق پنج دری، آشپزخانه و محل سکونت خدمه است.

به جز اعضای خانواده و عروس و دامادها، دو خانواده خدمتکار نیز در این خانه ساکن بودند. اتاق های پنج دری، اُرُسی، دالان، بادگیر، تالار و … مخصوص اعضای خانواده بود. اتاق های خانه هرکدام دارای یک انباری و بخشی کوچک جهت نگهداری وسایل باارزش بود که به آن “بالاخانه” می گفتند.

اتاق پنج دری

در این بخش از خانه که اتاق پنج دری واقع است، حیاط و اتاق خدمه نیز قرار دارد. اتاقِ زیر اتاق پنج دری در زیرزمین، محلی برای خوابیدن و صرف ناهار و شام در ایام تابستان بود.

اتاق اُرُسی

یکی از عناصر معماری ایرانی که در خانه ها و بناهای تاریخی به کار گرفته می شد، پنجره های مُشـَبَّک و پر از شیشه بود که بر خلاف پنجره و درهای معمول، از پایین به بالا کشیده و باز و توسط چفت هایی در جای خود ثابت می شدند. اُرُسی ها معمولا در ابعاد نسبتا بزرگ ساخته و اغلب رو به حیاط خانه باز می شدند. این نوع پنجره ها علاوه بر زیبایی، از تابیده شدن نور مستقیم خورشید به درون اتاق جلوگیری می کردند.

اتاق سه دریِ اُرُسی در این خانه در جبهه شمالی و در مقابل تالار جنوبی واقع است. گویی پنجره های اُرُسی این خانه از وزن زیادی برخوردار هستند و برای باز کردنشان، نیاز به دو نفر است. اتاق اُرُسی به خاطر زیبایی و موقعیت قرارگیری اش در خانه، به عنوان اتاق مهمان (مهمان های خودمانی و نزدیک) استفاده می شد و در زمان عروسی، حکمِ حجله خانه را داشت. آینه و شمعدان عقد نیز در این اتاق نگهداری می شد. آن را در جایی قرار می دادند که دیگر جابه جا نشود تا آسیب نبیند، زیرا بر طبق اعتقادات، شکستن آینه بخت، بدشگون است و باعث از بین رفتن زندگی مشترک می شود. دلیل قرار دادن آینه و شمعدان بخت در این اتاق علاوه بر زیبایی اش، به خاطر برکت دادن به زندگی و خوشبختی زوج جوان نیز بوده است. اتاقی که در قسمت زیر اتاق اُرُسی در زیرزمین قرار دارد، برای نگهداری از شیشه و خمره های ترشی و سرکه بود.

اتاق دالان

در کنار پنج دری اتاقی قرار داشت که قبلا مختصِ صاحب خانه یعنی آقای کلاهدوز بود که پس از فوتش، همسرش در آن ساکن شد.

اتاق بادگیر

به اتاق زیر بادگیر، اتاق بادگیر گفته می شد که در این خانه در کنار پنج دری قرار دارد.

تالار

در معماری خانه های قدیمی، معمولا در کنار اتاق های ساده، فضایی با سقف بلند و تزیینات گچبری، آینه کاری و … می ساختند که به “تالار” معروف بود. این بخش از خانه برای پذیرایی از مهمانان خاص به کار می رفت. در خانه کلاهدوزها، تالار، فضایی با سقفی بلند و به شکل قوسی است که در ایام تابستان در آن وقت می گذراندند. این تالار پرده ای داشته که مانع عبور گرد و خاک به درون ایوان می شد.

طبقه پنجم (چاه خانه)

بالاترین نقطه خانه، پشت بام آن است که در خانه کلاهدوزها، به آن “چاه خانه” گفته می شد. این چاه خانه که مستقل از چاه قنات بود، با عمیقی زیاد به آب های زیرزمینی راه داشت و دو نفر که به آن ها “آبکش” گفته می شد، با کمکِ چرخ چاه، آب را بالا کشیده و در منبعی می ریختند. اهالی خانه با استفاده از دو شیرآب، از آب منبع استفاده می کردند. پشت این منبع که هنوز هم وجود دارد، حوضی کوچک ساخته شده تا زمانی که از آب پر می شد، فواره های حوض حیاط نیز به راه بیفتند. سیستم آبرسانی خانه کلاهدوزها در بیش از یک قرن پیش، شبیه به سیستم لوله کشی آب بود.

حیاطِ خانه

این خانه دارای دو حوض و هشت باغچه پیرامون آن است. سه جبهه از حیاط خانه کلاهدوزها را فضاهای مسکونی تشکیل داده اند.

جبهه جنوبی حیاط

یک تالار زیبا با تزیینات آینه کاریِ پُرکار، در جبهه جنوبی حیاط قرار دارد.

جبهه شمالی حیاط

یک اتاق اُرُسی در میان و دو اتاق سه دری در طرفینش نیز در جبهه شمالی حیاط که تزیینات زیبای گچبری دارد، دیده می شود.

ضلع غربی

در بدنه ضلع غربی حیاط یک اتاق پنج دری قرار دارد که در دو طرفش اتاق سه دری ساخته شده است. در این قسمت هم تزیینات زیبای گچبری دیده می شود. رسیدن به اتاق های سه دری از طریق یک راهرو و ایوان صورت می گیرد که در کنار آن قرار دارد.

اتاق پنج دری حکم اتاق نشیمن را داشت و فقط اعضای خانواده در فصول مختلف در آن وقت می گذراندند. اتاق دارای سقفی با تزیینات آینه کاری است. این نوع تزیینات هم برای زیبایی به کار می رفت و هم باعث می شد با انعکاس نور در آینه ها، فضای اتاق روشن تر شود.

ضلع شرقی

در ضلع شرقی هیچ اتاقی وجود ندارد و فقط برای هماهنگی با سایر اضلاع، در آن طاق و طاقچه نما ایجاد شده است.

تزیینات به کار رفته در خانه

گچبری

تزیینات زیادی در این خانه به کار رفته، به خصوص گچبری، که به صورت طرح های ختایی، اسلیمی، آیات قرآن و … در اتاق ها و تمام جبهه های حیاط دیده می شود. گچبری و آینه کاری های پُرکار از مهم ترین تزیینات خانه کلاهدوزها به شمار می روند.

در تالار جنوبی واقع در حیاط، می توان تزیینات گچبری و آینه کاری پُرکار و همچنین نقاشی پشت شیشه را مشاهده کرد. تزیینات این قسمت به صورت طرح های اسلیمی با نقش یک پرنده یا سر حیوان (شاید گوزن) در انتهای برخی از آن ها به کار رفته است. در کنار این طرح، می توان نقش هایی از گُل، شمسه، ستاره و لچکی هم دید.

آینه کاری

در تزیینات این خانه، رتبه بعد از گچبری به آینه کاری های زیبا و پُرکارِ آن تعلق می گیرد. تعداد این نوع تزیینات کمتر از تزیینات گچی است، اما چیزی از زیبایی کم ندارند. برخی از آینه ها درون تزیینات گچبری قرار گرفته که می توان گفت به خاطر هنر گچبر است که آینه ها به این زیبایی تعبیه شده اند. در اتاق سه دری واقع در ضلع شمالی، یکی از اتاق های واقع در ضلع غربی اندرونی و تالار جنوبی خانه، تزیینات آینه کاری وجود دارد.

آینه کاری ها و سایر تزییناتِ تالار جنوبی

شمسه ای زیبا با تزیینات آینه کاری در سقف تالار کار شده که گویی در گذشته، فرشی به همان شکل هم در کف تالار پهن بوده است.

طاقچه های فراوانِ تالار دارای گچبری و آینه کاریِ پُرکار با طرح گل نیلوفر، پرنده اسلیمی، گل آفتابگردان، ستاره های هفت ضلعی، شمسه، لچکی هستند. داخل همه طاقچه ها با حاشیه های آینه کاری شده، آینه ای در ابعاد تقریبی ۴۵*۲۰ تعبیه شده است. نقوش گچبری و آینه کاری به کار رفته در زیر و بالای این آینه ها، شبیه به نقش آینه قرار گرفته بر سفره عقد است. در گوشه های طاقچه نیز آینه کاری هایی به شکل مشعل به کار رفته است. در حاشیه دو طاقچه این قسمت، گچبری شبیه به شمعدان یا ستون نماهای قاجار، دیده می شود. در قسمت میانی بالای طاقچه ها، ستاره ای به شکل آینه کاری و در اطرافش طرح هایی به شکل گل دیده می شود. آینه کاری هایی با طرح لچکی نیز در گوشه های سقف کار شده است.

این تالار دارای دو ورودی است که در بالای آن ها، آینه ای به شکل بیضی با تزیینات گچبری به کار رفته که تداعی کننده آینه بخت است.

دو نیم گنبد شبیه به شمع در دو طرف تالار و در حاشیه های این بخش نیز نقش ستون نما که به شمعدان شبیه است، به چشم می خورد. در تمام تالار و زیر طاقچه ها (به صورت نواری)، نقاشی پشت شیشه در طرح های گل آفتابگردان، ترنج و گل لاله کار شده است.

یکی از پُرکارترین و زیباتری بخش ها در ایوان، طاقچه وسط است. دو جمله به صورت قرینه در دو طرف بالای ایوان دیده می شود که در میانشان آیه “انا فتحنا” نوشته شده است. در گوشه طاقچه نیز، طرح هایی به شکل اسلیمی کار شده است.

نقش کاربردی آینه در تالار

آینه ها فقط به عنوان تزیین در خانه ها به کار نمی رفتند بلکه نقش روشن کردن فضا (به خصوص در شب) را نیز بر عهده داشتند. در تالار این خانه نیز آینه ها با همین نقش ها به کار رفته اند و این فضا را به محلی مناسب جهت برگزاری مراسم عقد، ازدواج و جشن و سرور تبدیل کرده بودند.

تزیینات آینه کاری اتاق اُرُسی

درون طاقچه های اتاق اُرُسی آینه هایی در ابعاد ۴۰*۲۰ به کار رفته و بالا و پایین آن ها نیز نقوش گچبری و دسته آینه ها به شکل فلس ماهی کار شده و آینه کاری هایی نیز به شکل گل در حاشیه طاقچه ها به کار رفته است.

در انتهای اتاق نیز طاقچه هایی قرار دارد که در حاشیه شان تزییناتی به صورت یکپارچه و آینه کاری هایی در قسمت لچکی بالای آن ها دیده می شود. بر بالای دیوار در انتهای اتاق، شش آینه به چشم می خورد. یک آینه مستطیلی در بالا، دو آینه هلالی شکل در طرفینش و سه آینه هلالی دیگر نیز در پایینش نصب شده است. تزیینات شمعدان و ختایی در اطراف آینه ای که در وسط قرار دارد دیده می شود. تمام آینه ها به صورت کج نصب شده اند و رو به درِ اُرُسی قرار دارند.

تزیینات گچبری اتاق اُرُسی

تزیینات گچبری به کار رفته در این اتاق شامل تزیینات دور آینه و سایر نقاط به صورت طرح های شمعدان، ختایی، گل های بزرگ و تزیینات زنجیری است. در قسمت لنگه های درِ اُرُسی، آینه کاری هایی دیده می شود که به شکل قطعه هایی مستطیلی در زیر مشبک های چوبی هستند.

درهای اُرُسی

درها یا پنجره های زیبای اُرُسی اغلب در خانه های اعیان و حاکمان دیده می شد و تعداد کمی از مردم عادی توانایی استفاده از آن را در خانه های خود داشتند. این نوع از پنجره ها اغلب در بهترین بخش خانه قرار داشت و به تالار یا اتاق نشیمن خانه باز می شد. همچنین اُرُسی ها در تالارِ کاخ ها و عمارت های بزرگ نیز به کار برده می شدند.

خانه کلاه دوزها در حال حاضر متعلق به شرکت آب منطقه ای یزد است و با تغییر کاربری به موزه آب، به عمر خود ادامه می دهد. این خانه با شماره ثبت ۱۸۲۲ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.  ثار

آشنایی با موزه آب یزد

در نزدیکی میدان امیرچخماق، خانه کلاه دوزها که اکنون بر سردر آن نام “موزه آب” نمایان است، قرار دارد.  سال ۱۳۷۹ موزه آب یزد درهای خود را به روی بازدیدکنندگان گشود. این موزه در پنج طبقه، محلی برای آشنایی مردم با نقش و جایگاه آب و چگونگی استفاده از آن در مناطق کویری است. عملکرد و اجزای این موزه باعث شده است تا بسیاری، آن را یکی از بهترین موزه های آب در دنیا بدانند. یکی از دلایل زیبایی و تاثیرگذاری موزه، دایر شدن آن در یکی از خانه های تاریخی یزد است. به این ترتیب با بازدید از آن هم با آثار تاریخی، اسناد و لوازم مربوط به آب آشنا خواهید شد، هم با سبک معماری و نحوه زندگی مردم در گذشته.

در موزه آب یزد چه می بینید؟

در موزه آب یزد، بیشتر از ۲۰۰ وسیله و ابزار قدیمی که از آن ها جهت رسیدن به آب استفاده می شد مانند ابزار حفر قنات، ادوات اندازه گیری حجم آب یا وسایل یا چراغ هایی که با آن در قنات، روشنایی ایجاد می کردند یا ظروفی که با آن آب حمل و نگهداری می شد و همچنین وقف نامه ها و اسناد تاریخی و مدارک مربوط به خرید و فروش و توزیع آب در گذشته، کتابچه میرآب ها و بسیاری چیزهای دیگر وجود دارد که می تواند ذهن شما را برای مدت زمانی در گذشته نگه دارد. در بدو ورود به موزه آب یزد در قسمت زیرزمین خانه، طرح واره یا نمای شماتیکی از نحوه حفر قنات قرار داده شده است.

برخی از وسایل موجود در موزه آب یزد عبارتند از:

ابزار و وسایل موجود در موزه آب یزد

وسایل حفر چاه

چرخ چاه

چرخ چاه، در حفر قنات، حرف اول را می زند، زیرا می تواند با هر چرخش کامل، ۴ متر طناب را جابه جا کند. با کندن چاه، باید خاک و گل را از آن خارج کنند که این کار با دلو (سطل)  انجام می شود. با استفاده از طنابی که به دلو وصل است، آن را به پایین هدایت می کردند و با پر شدنش بالا کشیده و خالی می شد. در گذشته دلو از پوست دباغی شده بز یا گوسفند درست می شد و حلقه آن از چوب انار بود. اکنون جنس این دلو ها لاستیکی است.

چراغ

فضای قنات ها تنگ و تاریک است و باید توسط وسیله ای روشن می شد. یکی از این وسایل، چراغ کاربیت فلزی بود که درونش سنگ کاربیت قرار داشت و با ریختن آب روی آن، گازی تولید می شد و از بدنه چراغ بیرون می زد و با کبریت آن را روشن می کردند. نور این چراغ سفید بود.

مجسمه های مربوط به حفر چاه

در این موزه مجسمه هایی از مُقَنیان (افرادی که شغلشان حفر چاه بود) در حال حفر چاه قرار داده شده است تا با دیدن آن ها تا حدودی با روش کارشان آشنا شوید. لباسی که بر تن آن هاست سفید رنگ است، زیرا رنگ سفید باعث می شد تا مقنیان بتوانند یکدیگر را در تاریکی قنات ببینند. علاوه بر این مجسمه ها، می توانید چرخ چاه را نیز در این موزه ببینید.

همچنین ماکتی جهت آشنا شدن با چگونگی جریان و گردش آب قنات ها و معماری آن ها، در موزه آب یزد قرار داده شده است.

اشیای هزار ساله موزه

برخی از وسایلی که در موزه آب یزد وجود دارند، دارای قدمت زیادی هستند مانند مشربه هایی با عمر هزار سال که در منابع تاریخی درباره آن ها گفته شده است و اکنون می توانید آن ها را با چشم خود ببینید.

علاوه بر دیدن یک رشته مشک سقایی و ظروف سفالی و شیشه ای حمل و نهگداری از آب، می توانید در موزه، شیرهای قدیمی که در قسمت پاشیر آب انبارها جهت برداشت آب استفاده می شد را نیز مشاهده کنید.

وقف نامه ها و اسناد مربوط به آب

در این موزه وقفنامه ها و اسنادی در رابطه با خرید و فروش آب در گذشته وجود دارد. همچنین دیدنِ اسنادی مربوط به توزیع آب و کتابچه میرآب ها (افرادی که مسئول و تعیین کننده زمان و میزان آبِ دریافتی مردم از قنات ها بودند) نیز می تواند جالب باشد. یکی از وسایل کارِ میرآب ها، ساعت آبی بود که نخستین ساعت از این مدل که متعلق به دوره “سیدرکن الدین” است (حدود ۷۰۰ سال پیش) در موزه آب یزد قرار دارد.

آب، مهریه دختران

در شهری مانند یزد، آب اهمیت بسزایی داشت، به خصوص برای کشاورزی و … ، به همین دلیل برخی از خانواده ها آب را به عنوان مهریه دخترشان انتخاب می کردند. در این موزه چند سند ازدواج وجود دارد که نشان دهنده این موضوع است. همچنین مدارکی مربوط به اهدای آب به زنان بی سرپرست و یتیم ها از سوی نیکوکاران نیز در موزه نگهداری می شود.

ظرف های شیشه ای برای نگهداری آب خنک

سال ها پیش برای حفظ خنکیِ آب، از ظروفی شیشه ای استفاده می کردند که دارای لوله های جانبی بود. به این ترتیب، داخل ظرف آب و در محفظه بالای آن برف می ریختند. دوجداره بودن ظرف باعث می شد تا برف کم کم آب شود و آبِ درون ظرف همیشه خنک باشد. همچنین حشرات و گرد و خاک وارد این ظرف نمی شد و آبِ درون آن تمیز بود.

اطلاعات بازدید از موزه آب یزد

آدرس موزه آب یزد : میدان امیر چقماق، خیابان قیام، چهارراه شهدا

زمان بازدیدموزه آب یزد : همه روزه به جز روزهای تاسوعا و عاشورا و وفات های ماه صفر – از ساعت: ۸ تا ۱۴:۳۰ و ۱۵:۳۰ تا ۱۹ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است)

موزه آب یزد نزدیک است به: میدان امیرچخماق، خیابان قیام، بازار زرگری، بازار خان، مسجد جامع