کتابخانه وزیری یزد

کتابخانه وزیری یزد از رویای صادقه تا صدقه جاریه

سازمان وقفی ای که اینک هزاران نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی به اضافه صدها عنوان کتاب چاپی را در مخزن خود جای داده و روزانه به طور میانگین ۵۰۰ نفر از آن استفاده می کنند داستانی فراتر از یک کتابخانه معمولی دارد. کتابخانه های دیگر معمولاً با تلاش مستمر و خستگی ناپذیر ایجاد کنندگانش به چنان سازمان مفید و ارزشمندی تبدیل شده اما داستان احداث و در نهایت وقف کتابخانه وزیری چنان مسحور کننده و اعجاب آور است که برای درک آن لازم است مروری بر زندگی شخص علی محمد وزیری داشته، به بازخوانی روایت های ایجاد و در نهایت وقف کتابخانه بپردازیم.
چنانکه گفته اند پیش از وقف کتابخانه توسط مرحوم علی محمد وزیری یکی از کارمندان این مجموعه در عالم رویا خواب دیده است که حجت الاسلام وزیری از او می خواهد کتابی را برایش بیاورد. کارمند کتابخانه همچون همیشه به سراغ قفسه کتابها می رود و کتاب را بر می دارد. در این هنگام اما قفسه به روی حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) گشوده می شود و به این ترتیب داستان پر رمز و راز وقف کتابخانه وزیری نیز آغاز می یابد.
صبح فردا کارمند داستان رویای شب گذشته را برای مرحوم وزیری بازگو می کند و این خواب چنان اثری بر وی می گذارد که حجت الاسلام برای زیارت راهی عتبات می شود. مرحوم وزیری روایت کرده است که پس از زیارت بارگاه مطهر حضرت امیرالمومنین (ع) و کسب تکلیف از آن حضرت شخصی به خواب وی می آید و به مرحوم وزیری می گوید کتابخانه را وقف امام رضا(ع) کند.
علت الهامات روحانی به مرحوم وزیری را شاید بتوان ناشی از نگرانی های دائمی وی درباره سرنوشت کتابخانه اش دانست. کتابخانه ای که تک تک کتابهایش با خون دل جمع آوری شده بود.
از جمله درباره سرگذشت مرحوم وزیری گفته اند در زمان پهلوی اول که برگزاری مجالس روضه‌خوانی ممنوع شد، برای نگهداری کتاب‌ها در هنگام حمله مأموران دولتی به منازل، آنها را در چلیک‌های فلزی گذاشت و در نقبی در سرداب منزل مخفی کرد و جلوی آنها دیوار کشید. حمله متفقین به ایران و تبعید رضا شاه به علی محمد جوان فرصتی دوباره داد تا کار تکمیل کتابخانه را از سر گیرد. می گویند بلافاصله دیواری را که ساخته بود خراب کرد و کتابهایش را از سرداب بیرون کشید و بر روی طاقچه‌های منزل قرار داد.
نخستین اقدامات برای ایجاد کتابخانه‌ای عمومی اما در سال ۱۳۳۳ آغاز شد و در نهایت کتابخانه یکسال بعد در دهلیز مسجد جامع کبیر یزد احداث شد و با ۱۸۰۰ جلد کتاب چاپی و خطی کار خود را آغاز کرد.
مرحوم وزیری اما به سرعت با مشکل کمبود جا برای کتابهای کتابخانه محبوبش روبرو شد. مجموعه به کتابخانه ای با حجم ۱۴۰۰۰ جلد کتاب تبدیل شده بود و معزل کمبود جا همچنان ذهن وزیری را مشغول می داشت. تا اینکه در نهایت باردیگر امام رضا(ع) به کمک مرحوم وزیری آمد. در اوج نا امیدی ابتدا کسبه بازار یزد  در جوار مسجد جامع کبیر دکانی خریداری و کتابخانه با ۱۴۰۰۰ جلد کتاب به آنجا منتقل شد. اما باز هم مشکل کمبود جا برطرف نشد.
اینبار محمد هراتی از تاجران یزدی هزینه ساختمان جدید کتابخانه را تقبل کرد. عملیات احداث ساختمان جدید در ۱۳۴۲ در جنب در شرقی مسجد جامع آغاز و در اول فروردین ۱۳۴۵ ساختمان افتتاح شد. حسین بشارت دیگر تاجر یزدی هزینه ساخت بخش مخصوص نسخ خطی در جوار ساختمان اصلی کتابخانه را بر عهده گرفت تا عالم جوان یزدی دیگر دل مشغول مکان نگهداری کتاب هایش نباشد.
علی محمد تصمیم داشت پس از راه اندازی کتابخانه آنجا را به مؤسسه بزرگی واگذار کند که توانایی اداره آن را داشته باشد. ابتدا وزارت فرهنگ و هنر، سازمان اوقاف، و شهرداری یزد در این راه پیشقدم شدند اما چنانکه ذکر شد بر اثر رویای صادقه ای که کارمند کتابخانه و شخص مرحوم وزیری مشاهده کردند در نهایت  کتابخانه، وقف آستان قدس رضوی شد. پس از جلب موافقت آستان‌قدس رضوی در تیر ۱۳۴۸ وقفنامه‌ای تنظیم شد و به ثبت رسید. طبق وقفنامه “ساختمان کتابخانه وزیری به انضمام همه کتاب‌های موجود اعم از خطی، چاپی، مصور، جراید، اسناد، وقفنامه‌ها، و همچنین اثاثیه متعلق به کتابخانه” تمامآ وقف آستان قدس رضوی است. در این وقفنامه به شرایط خاصی اشاره شده است: ۱) پلاک شماره ۲۹۵۱ که ساختمان کتابخانه است و زمین آن برای همیشه به کتابخانه اختصاص دارد، در هیچ زمانی قابلیت نقل و انتقال و تغییر و تبدیل ندارد، در ضمن عنوان “کتابخانه وزیری یزد” هرگز نباید تغییر کند؛ و ۲) کتابخانه به‌جز ایام تعطیل همه‌روزه برای استفاده عموم باید باز باشد. در شرایط امانت قید شده است که بیرون بردن کتاب، قرآن، اسناد، و مدارک از کتابخانه ممنوع است. حتی تجلید و صحافی هم باید درون کتابخانه صورت گیرد و کتاب‌های ادعیه و قرآن نباید به‌دست افراد غیرمسلمان داده شود. کتاب‌های نفیس خطی و مصور هم زیر نظر مدیر کتابخانه به‌دست افراد مطمئن داده شود و در اتاقی غیر از قرائتخانه عمومی با حضور متولی یا مدیر یا ناظری خاص مورد مطالعه قرار گیرد. مراجعان باید در حفظ کتاب کوشا باشند. عدم استعمال دخانیات و مواد آتشزا در حریم کتابخانه و همچنین رعایت پاکیزگی و نظافت از شرایط خاص متصدیان و کتابداران است.
سهیم کردن آستان قدس رضوی در اداره کتابخانه اما برکات دیگری هم برای کارکنان آن داشته است.
محمدرضا انتظاری که ۴۸ سال است مدیریت کتابخانه را بر عهده دارد در اینباره می گوید: برخی اوقات از اینکه به علت فشار کاری مدتها توفیق زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) را پیدا نمی کنم دلشکسته و افسرده می شوم اما بسیار پیش آمده است که در همین زمان ناگهان از سوی آستان قدس ماموریتی محول می شود که باید سریعتر خود را به مشهد برسانم و چند روزی را در آن شهر مقدس اقامت کنم.
مرحوم وزیری البته چنان نگران اداره کتابخانه اش بود که پیش از مرگ ۳ باب منزل و سهامی از کارخانه اقبال یزد و بانک توسعه صنعت و معدن را برای رفع حوایج کتابخانه بر آن وقف کرد و البته در وقفنامه نیز قید کرد که تولیت موقوفات تا زمانی که واقف در قید حیات است برعهده وی است و پس از وفات به نایب التولیه آستان قدس رضوی واگذار می‌شود. نظارت بر امور موقوفه و بودجه سالانه کتابخانه برعهده نیز یک گروه ۵ نفره نهاده و مقرر شد کارکنان کتابخانه نیز با نظر و تایید آستان قدس در ان مکان مشغول به کار شوند.
اینک و در سایه مدیریت موفق محمدرضا انتظاری مجموع کتاب‌ها به بیش از  ۱۸ هزار جلد رسیده است که از آن میان ۴۲۶۰ جلد آن خطی و حدود ۵۰۰۰ جلد چاپ سنگی است. کتاب‌های چاپ سنگی از سایر کتاب‌های چاپی متمایز نشده است. بیشترین مجموعه را کتاب‌های فارسی و عربی تشکیل می‌دهند و تنها ۵۰۰۰ جلد کتاب فرانسه، آلمانی، روسی، و انگلیسی که بیشتر به حوزه ادبیات، رمان، و داستان مرتبط می‌شوند، در کتابخانه وجود دارد. بیش از یک سوم کتاب‌ها مذهبی است و در حدود ۸۵ درصد کتاب‌ها نیزدر زمینه علوم انسانی هستند. در میان نسخ خطی تنها چند جلد کتاب غیرمرتبط با علوم انسانی و مذهبی دیده می‌شود.  البته  در مردادماه سال ۹۱  نیز بیش از چهار هزار نسخه کتاب خطی کتابخانه وزیری یزد وابسته به آستان قدس رضوی دیجیتال سازی شد.
از نسخه های خطی و مشهور این کتابخانه می توان به دیوان خطی «حافظ» مزین به ۱۴ مجلس مینیاتور و بیش ازچهار قرن قدمت اشاره کرد. این دیوان به خط نستعلیق ۱۴ سطری برروی کاغذ نخودی آهار مهره در۲۲۴ برگ به ابعاد ۲۳×۱۴سانتی متر کتابت شده است.
حالا مجموعه ای که زمانی مرحوم علی محمد وزیری با خون دل به جمع آوری آن اقدام کرد تبدیل به نگین فرهنگ و هنر ایران زمین شده است. هرچند باید اذعان کرد رونق و برکت این کتابخانه ارزشمند که درخشش آن موجبات روشنایی راه ۱۸ هزار علاقه مند به علم و فضیلت را فراهم می کند به برکت آستان قدس رضوی و حضرت امام رضا(ع) است. مجموعه ای که به حق می توان آن را نگین فرهنگ و هنر اسلامی در شهر یزد دانست.