کتابخانه وزیری یزد

کتابخانه وزیری یزد از رویای صادقه تا صدقه جاریه

سازمان وقفی ای که اینک هزاران نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی به اضافه صدها عنوان کتاب چاپی را در مخزن خود جای داده و روزانه به طور میانگین 500 نفر از آن استفاده می کنند داستانی فراتر از یک کتابخانه معمولی دارد. کتابخانه های دیگر معمولاً با تلاش مستمر و خستگی ناپذیر ایجاد کنندگانش به چنان سازمان مفید و ارزشمندی تبدیل شده اما داستان احداث و در نهایت وقف کتابخانه وزیری چنان مسحور کننده و اعجاب آور است که برای درک آن لازم است مروری بر زندگی شخص علی محمد وزیری داشته، به بازخوانی روایت های ایجاد و در نهایت وقف کتابخانه بپردازیم.
چنانکه گفته اند پیش از وقف کتابخانه توسط مرحوم علی محمد وزیری یکی از کارمندان این مجموعه در عالم رویا خواب دیده است که حجت الاسلام وزیری از او می خواهد کتابی را برایش بیاورد. کارمند کتابخانه همچون همیشه به سراغ قفسه کتابها می رود و کتاب را بر می دارد. در این هنگام اما قفسه به روی حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) گشوده می شود و به این ترتیب داستان پر رمز و راز وقف کتابخانه وزیری نیز آغاز می یابد.
صبح فردا کارمند داستان رویای شب گذشته را برای مرحوم وزیری بازگو می کند و این خواب چنان اثری بر وی می گذارد که حجت الاسلام برای زیارت راهی عتبات می شود. مرحوم وزیری روایت کرده است که پس از زیارت بارگاه مطهر حضرت امیرالمومنین (ع) و کسب تکلیف از آن حضرت شخصی به خواب وی می آید و به مرحوم وزیری می گوید کتابخانه را وقف امام رضا(ع) کند.
علت الهامات روحانی به مرحوم وزیری را شاید بتوان ناشی از نگرانی های دائمی وی درباره سرنوشت کتابخانه اش دانست. کتابخانه ای که تک تک کتابهایش با خون دل جمع آوری شده بود.
از جمله درباره سرگذشت مرحوم وزیری گفته اند در زمان پهلوي اول كه برگزاري مجالس روضه‌خواني ممنوع شد، براي نگهداري كتاب‌ها در هنگام حمله مأموران دولتي به منازل، آنها را در چليك‌هاي فلزي گذاشت و در نقبي در سرداب منزل مخفي كرد و جلوي آنها ديوار كشيد. حمله متفقین به ایران و تبعید رضا شاه به علی محمد جوان فرصتی دوباره داد تا کار تکمیل کتابخانه را از سر گیرد. می گویند بلافاصله دیواری را که ساخته بود خراب کرد و کتابهایش را از سرداب بیرون کشید و بر روی طاقچه‌هاي منزل قرار داد.
نخستين اقدامات براي ايجاد كتابخانه‌اي عمومي اما در سال 1333 آغاز شد و در نهایت كتابخانه یکسال بعد در دهليز مسجد جامع كبير يزد احداث شد و با 1800 جلد كتاب چاپي و خطي كار خود را آغاز كرد.
مرحوم وزیری اما به سرعت با مشکل کمبود جا برای کتابهای کتابخانه محبوبش روبرو شد. مجموعه به کتابخانه ای با حجم 14000 جلد کتاب تبدیل شده بود و معزل کمبود جا همچنان ذهن وزیری را مشغول می داشت. تا اينكه در نهایت باردیگر امام رضا(ع) به کمک مرحوم وزیری آمد. در اوج نا امیدی ابتدا کسبه بازار یزد  در جوار مسجد جامع كبير دکانی خريداري و كتابخانه با 14000 جلد كتاب به آنجا منتقل شد. اما باز هم مشكل كمبود جا برطرف نشد.
اینبار محمد هراتي از تاجران يزدي هزينه ساختمان جديد كتابخانه را تقبل كرد. عمليات احداث ساختمان جديد در 1342 در جنب در شرقي مسجد جامع آغاز و در اول فروردين 1345 ساختمان افتتاح شد. حسين بشارت ديگر تاجر يزدي هزينه ساخت بخش مخصوص نسخ خطي در جوار ساختمان اصلي كتابخانه را بر عهده گرفت تا عالم جوان یزدی دیگر دل مشغول مکان نگهداری کتاب هایش نباشد.
علی محمد تصمیم داشت پس از راه اندازی کتابخانه آنجا را به مؤسسه بزرگي واگذار كند كه توانايي اداره آن را داشته باشد. ابتدا وزارت فرهنگ و هنر، سازمان اوقاف، و شهرداري يزد در اين راه پيشقدم شدند اما چنانکه ذکر شد بر اثر رویای صادقه ای که کارمند کتابخانه و شخص مرحوم وزیری مشاهده کردند در نهایت  كتابخانه، وقف آستان قدس رضوي شد. پس از جلب موافقت آستان‌قدس رضوي در تير 1348 وقفنامه‌اي تنظيم شد و به ثبت رسيد. طبق وقفنامه “ساختمان كتابخانه وزيري به انضمام همه كتاب‌هاي موجود اعم از خطي، چاپي، مصور، جرايد، اسناد، وقفنامه‌ها، و همچنين اثاثيه متعلق به كتابخانه” تمامآ وقف آستان قدس رضوي است. در اين وقفنامه به شرايط خاصي اشاره شده است: 1) پلاك شماره 2951 كه ساختمان كتابخانه است و زمين آن براي هميشه به كتابخانه اختصاص دارد، در هيچ زماني قابليت نقل و انتقال و تغيير و تبديل ندارد، در ضمن عنوان “كتابخانه وزيري يزد” هرگز نبايد تغيير كند؛ و 2) كتابخانه به‌جز ايام تعطيل همه‌روزه براي استفاده عموم بايد باز باشد. در شرايط امانت قيد شده است كه بيرون بردن كتاب، قرآن، اسناد، و مدارك از كتابخانه ممنوع است. حتي تجليد و صحافي هم بايد درون كتابخانه صورت گيرد و كتاب‌هاي ادعيه و قرآن نبايد به‌دست افراد غيرمسلمان داده شود. كتاب‌هاي نفيس خطي و مصور هم زير نظر مدير كتابخانه به‌دست افراد مطمئن داده شود و در اتاقي غير از قرائتخانه عمومي با حضور متولي يا مدير يا ناظري خاص مورد مطالعه قرار گيرد. مراجعان بايد در حفظ كتاب كوشا باشند. عدم استعمال دخانيات و مواد آتشزا در حريم كتابخانه و همچنين رعايت پاكيزگي و نظافت از شرايط خاص متصديان و كتابداران است.
سهیم کردن آستان قدس رضوی در اداره کتابخانه اما برکات دیگری هم برای کارکنان آن داشته است.
محمدرضا انتظاری که 48 سال است مدیریت کتابخانه را بر عهده دارد در اینباره می گوید: برخی اوقات از اینکه به علت فشار کاری مدتها توفیق زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) را پیدا نمی کنم دلشکسته و افسرده می شوم اما بسیار پیش آمده است که در همین زمان ناگهان از سوی آستان قدس ماموریتی محول می شود که باید سریعتر خود را به مشهد برسانم و چند روزی را در آن شهر مقدس اقامت کنم.
مرحوم وزیری البته چنان نگران اداره کتابخانه اش بود که پیش از مرگ 3 باب منزل و سهامي از كارخانه اقبال يزد و بانك توسعه صنعت و معدن را براي رفع حوايج كتابخانه بر آن وقف كرد و البته در وقفنامه نیز قيد کرد که توليت موقوفات تا زماني كه واقف در قيد حيات است برعهده وي است و پس از وفات به نايب التوليه آستان قدس رضوي واگذار مي‌شود. نظارت بر امور موقوفه و بودجه سالانه كتابخانه برعهده نیز يك گروه 5 نفره نهاده و مقرر شد کارکنان کتابخانه نیز با نظر و تایید آستان قدس در ان مکان مشغول به کار شوند.
اینک و در سایه مدیریت موفق محمدرضا انتظاری مجموع كتاب‌ها به بیش از  18 هزار جلد رسيده است كه از آن میان 4260 جلد آن خطي و حدود 5000 جلد چاپ سنگي است. كتاب‌هاي چاپ سنگي از ساير كتاب‌هاي چاپي متمايز نشده است. بيشترين مجموعه را كتاب‌هاي فارسي و عربي تشكيل مي‌دهند و تنها 5000 جلد كتاب فرانسه، آلماني، روسي، و انگليسي كه بيشتر به حوزه ادبيات، رمان، و داستان مرتبط مي‌شوند، در كتابخانه وجود دارد. بيش از يك سوم كتاب‌ها مذهبي است و در حدود 85 درصد كتاب‌ها نیزدر زمينه علوم انساني هستند. در ميان نسخ خطي تنها چند جلد كتاب غيرمرتبط با علوم انساني و مذهبي ديده مي‌شود.  البته  در مردادماه سال 91  نیز بیش از چهار هزار نسخه کتاب خطی کتابخانه وزیری یزد وابسته به آستان قدس رضوی دیجیتال سازی شد.
از نسخه های خطی و مشهور این کتابخانه می توان به دیوان خطی «حافظ» مزین به 14 مجلس مینیاتور و بیش ازچهار قرن قدمت اشاره کرد. این دیوان به خط نستعلیق 14 سطری برروی کاغذ نخودی آهار مهره در224 برگ به ابعاد 23×14سانتی متر کتابت شده است.
حالا مجموعه ای که زمانی مرحوم علی محمد وزیری با خون دل به جمع آوری آن اقدام کرد تبدیل به نگین فرهنگ و هنر ایران زمین شده است. هرچند باید اذعان کرد رونق و برکت این کتابخانه ارزشمند که درخشش آن موجبات روشنایی راه 18 هزار علاقه مند به علم و فضیلت را فراهم می کند به برکت آستان قدس رضوی و حضرت امام رضا(ع) است. مجموعه ای که به حق می توان آن را نگین فرهنگ و هنر اسلامی در شهر یزد دانست.