آب‌ انبار شش بادگیر

بنای آب انبارها در شهری مانند یزد، علاوه بر نشان دادن هویت ساکنینش به نوعی نقش مهمی در ایجاد و شکل گیری تمدن داشتند و از نظر اجتماعی و اقتصادی نیز از اهمیت زیادی برخوردار بودند. به طوری که در گذشته های دور، در کنار آتشکده ها، آب انبارها ساخته می شدند و به نوعی این دو عنصر، مرکزیت محله را تعیین می کردند. بعد از اسلام نیز آب انبارها در کنار مساجد احداث می شدند. وجود این نوع از بناها که ساخته دست معماران و مقنیان متبحّر بوده، به شهر یزد جلوه و ارزشی خاص داده، به این حد که “محمدحسین پاپلی یزدی” در رابطه با اهمیت و ارزش آب انبارها در شهر یزد اینگونه گفته است: “اکثر مردم فقیر و متوسط بدون بادگیر زندگی می کردند، ولی بدون آب انبار زندگی در یزد ممکن نبود؛ پس شایسته تر است یزد را که شهر بادگیر ها می نامند، شهر آب انبارها خواند”.

ماهیت آب انبار

آب ‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای در زیر زمین است که آن را از آب پر می کردند تا در روزهای کم آبی، زمان محاصره توسط دشمن و استفاده از آب خنک در تابستان در شهرها و روستاها از آن استفاده کنند. آب انبارها از چند اِلمان معماری تشکیل می شوند که شامل مخزن، راه پله (نحوه دسترسی)، پاشیر، سَردر، نورگیر، بادگیر و فضاهای وابسته به آب انبار است. منبعی که آب در آن نگه داری می شد را “مخزن” می گفتند. “پاشیر” یا همان پای شیر آب نیز به محلی در انتهای آب انبار گفته می شود که شیر آب در آن جا قرار داشت. نحوه دسترسی به آب در آب انبارهای مختلف، متفاوت بود. به عنوان مثال در آب انبارهای شهری و روستایی پلکان و پاشیر به کار می رفت. در آب انبارهای صحرایی و کشاورزی، اغلب از روش دستی یا با استفاده از شیب ملایم زمین به آب دسترسی پیدا می کردند. بعضی از آب انبارهای عمومی نیز پاشیر نداشتند و برای برداشت مستقیم آب از مخزن، پلکانی در داخل مخزن از سطح زمین تا کف آن ساخته می شد. برای جریان پیدا کردن هوای تازه و خنک ماندن و نگندیدن آب خزینه، بادگیری روی آب انبار ساخته می شد که تعداد آن از یک تا شش عدد بود.

آب انبار شش بادگیر

در سال ۱۲۷۹ ه.ق (دوره قاجار) در محله “تَل” یزد به همت “حاج محمدحسین” فرزند “آقا نورالله یزدی” آب انباری با ۶ بادگیر ساخته شد. سالیان بعد به دلیل وجود این آب انبار، این بخش از محله به “شش بادگیری” شهرت یافت. گذر زمان باعث ایجاد خرابی هایی در این بنا شده بود که در سال ۱۳۷۱ ه.ق، مورد مرمت قرار گرفت.

ساختار بنا

این آب انبار دارای دو ورودی (شمال و جنوب)، دو راه پله، دو پاشیر، دو مخزن در امتداد یکدیگر و به صورت قرینه است. برای وارد شدن به آب انبار می توان از دو طرف مخزن که در امتداد هم قرار دارند، وارد راه پله های آن شد. یک ورودی در جنوب برای استفاده مسلمانان با سردر و راه پله مخصوص به خود است و ورودی دیگر با تزیینات و فضای کمتر در شمال برای زرتشتیان طراحی شده است. برخی، جمعیت بالای این محله را دلیل دو دهانه بودن این آب انبار می دانند، زیرا این محله ساکنین زرتشتی نداشته است. آبِ این آب انبار توسط آب “وقف آباد” مهم ترین آب جاری در یزد تامین می شد.

معماری آب انبار شش بادگیر

پلکان ورودیِ بنا از دو قسمت سرباز و سرپوشیده تشکیل شده است و سردر ورودی در بخش سرپوشیده قرار دارد. ورودی جنوبی دارای بنا ۵۵ پله است که بین پله های ۲۵ و ۲۶ قسمت ورودی جنوبی آب انبار، یک هشتی با کف آجری ساخته شده که شروع طاق بعد از آن است. سقف آب انبار گنبدی شکل است و گنبدش پلانی تخم مرغی شکل دارد.

بادگیرهای بنا

شاید بتوان گفت هدف از ساخت بادگیر در ابتدا بیش تر برای خنک نگه داشتن آبِ آب انبارها بود. قدمت آب انبارهای بادگیردار حتی به قرون ۴ و ۵ هجری قمری نیز برمی گردد.

مخزن آب انبار شش بادگیری دارای پلانی مدوّر و بر روی آن ۶ بادگیر هشت وجهی ساخته شده است. با بررسی ساختار بادگیرهای آب انبار، این گونه استنباط می شود که ۳ بادگیر در همان ابتدا همراه با مخزن ساخته شده اند و ۳ بادگیر دیگر که متفاوت با بقیه هستند بعدها در هنگام بازسازی به صورت ماهرانه توسط اساتید “غلامرضا و علی سیاه” به آن اضافه شده اند. این بادگیرها را برای کارایی بهتر ۸ طرفه ساخته اند و ارتفاع آن ها ۱۰ متر است. این آب انبار در بین سایر آب انبارهای یزد دارای بیش ترین تعداد بادگیر است.

این بنا به اندازه ای شهرت دارد که “رناتا هولود” (پژوهشگر و نویسنده) درباره آن چنین نوشته است: “استفاده از بادگیر مخصوصا در یزد به اوج کمال خود رسیده است. جایی که در آن چندین آب انبار با چهار بادگیر و آب انبار مشهور شش بادگیری با شش بادگیر خودنمایی می کند”.

یکی دیگر از دلایل زیبایی و شهرت این آب انبار تلفیق آب انبار و بادگیر دو نماد معماری سنتی یزد با یک دیگر است.

مخزن آب انبار

مخزن این آب انبار با ارتفاع حدودا ۶/۱۲ متر، حجم ۲ هزار مترمکعب آب را در خود جای می داده است. شیر مخزن در قسمت ورودی شمالی قرار داشته است.