قلعه سریزد (ارگ سریزد)

ساکنین نواحی مختلف ایران، باید برای امنیتِ خود در برابر هجوم دشمنان، غارتگران و … فکری می کردند. هر کدام سبک و سیاقی را متناسب با نوع اقلیم و موقعیت قرارگیری محل سکونتشان انتخاب کرده و این شیوه ها با افزایش تجربیات در طی سال ها و قرون، به نسل های بعد منتقل می شد. نمونه ای از این شیوه ها ساخت قلعه هایی همچون قلعه سریزد است.

قلعه ها در نواحی مختلف ایران

برای در امان ماندن از حمله دشمنان، ساخت بنایی مستحکم، یکی از بهترین ایده ها بوده است. در گذشته های دور در ایران، این نوع استحکامات دفاعی به سه روش ایجاد می شدند:

• ساخت قلعه (به دو شکل کوهستانی و دشتی یا جلگه ای)
• ایجاد دیوار، دروازه و خندق
• پناه بردن به غارها و ساخت قلعه هایی غارمانند در صخره ها

قلعه های کوهستانی

در مناطق کوهستانی، زمانی که زندگی در دشت و دمن و طبیعت به مردم احساس امنیت نداد، به فکر ساخت قلعه هایی در دل کوه ها و صخره ها افتادند. سنگ ها به استحکام هر چه بیشتر قلعه کمک می کردند و احتمال نفوذ دشمن را کمتر. از نمونه های بارز این نوع قلعه ها، قلعه استوناوند گرمسار با قدمتی نزدیک به ۴ هزار سال در انتهای حوضه آبخیز رودخانه هبله رود، قلعه ضحاک در هشترود، قلعه بابک در کلیبر و قلعه گردکوه در ۱۸ کیلومتری غرب دامغان است.

قلعه های دشتی یا جلگه ای

مردمانی که کوهی اطراف خود نداشتند یا در مناطق کویری و وسیع ساکن بودند، برای حفظ امنیت خود، دیواری اطراف محل سکونت خود ایجاد می کردند. این بنا که متناسب با شرایط اقلیمی و طبیعی منطقه ایجاد می شد، محصور و امن بود و به قلعه دشتی یا جلگه ای معروف است.
تمام بخش ها و اجزای این نوع قلعه ها با هدفِ تأمین نیازهای ساکنین قلعه، طراحی و ایجاد می شدند. در شهرهای کویری علاوه بر حمله دشمنان، طوفان شن و آب و هوای گرم و خشک نیز از جمله خطراتی بود که ساکنین منطقه را حتی در قلعه ها تهدید می کرد. مردم این نواحی در گذشته، با ساده ترین امکانات و به کار گرفتن منابع طبیعی مانند آب و خاک، این قلعه ها را بنا کرده و زمینه ساز ایجاد شهرهای بزرگ و امروزی بودند.

محل ساخت قلعه های دشتی

قلعه های دشتی، به نوعی هسته اولیه شهرها محسوب می شوند و اغلب آن ها را در کنار مسیرهای پراهمیت و کاروان رو یا بر کرانه رودخانه های پرآب و چشمه های کوهستانی یا در انتهای قنوات می ساختند.

معماری قلعه های دشتی

تمام این قلعه ها دارای دیواری طولانی و بلند بودند. برج و بارو در آن ها، به عنوان برجسته ترین نشانه، اولین عامل شناسایی و تشخصیشان است که متناسب با وسعت و اهمیت هر قلعه و شرایط اجتماعی و طبیعی هر منطقه، تعداد و شکل و جنس برج و باروها تعیین می شد. حصار قلعه ها علاوه بر بارو و برج ها یا همان استحکامات به شکل استوانه یا چند وجهی، شامل یک یا چند دروازه جهت ورود و خروج نیز بودند. دورتادور قلعه را نیز خندقی حفر می کردند که با کمک حصار، مانعی بزرگ برای ورود و هجوم دشمنان محسوب می شد.
با وجود تفاوت در وسعت، شکل و ظاهر و مصالح به کار رفته در قلعه ها، زندگی قلعه نشینان تقریبا یکسان بود. مناسبات حاکم در قلعه در کنار عوامل طبیعی و جغرافیایی منطقه، از عناصر مهم در ایجاد بخش های مختلف بنا و عملکردشان بودند.
این نوع از قلعه ها اغلب روی نقطه ای بلندتر از فضای پیرامونِ بنا ساخته و از سه بخش ربض، شارستان و ارگ یا حاکم نشین تشکیل می شدند. از نمونه های بارز قلعه های دشتی یا جلگه ای می توان به قلعه ایزدخواست در فارس، قلعه سریزد و قلعه بخش گاریزات تفت در شهر یزد اشاره کرد.

قلعه سریزد (ارگ سریزد)

قلعه یا ارگ سریزد متعلق به دوره ساسانیان و با معماری این دوره و دوره اسلامی تا قبل از سلجوقیان، در جنوب غرب روستای سریزد قرار دارد. این قلعه عنوان یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین صندوق امانات جهان را در کنار اسم خود دارد. استفاده از این بنا اغلب جهت نگهداری و ذخیره کردن مواد غذایی و غلات بوده است. همچنین در قلعه، در زمان حمله دشمن، از پول و طلای ساکنین نیز نگهداری می کردند.
مساحت این قلعه ۷۷۹۰ متر مربع و دارای ۴۶۸ حجره یا اتاق است. اولین لایه دفاعی بنا، خندقی با عرض حدود ۶ متر و عمق ۳ تا ۴ متر است که دورتادور قلعه حفر شده و به همراه دو دیوار متحدالمرکزِ تو در تو و برج و باروهای بلندِ بنا، قلعه را نفوذناپذیر می کردند.
ارگ سریزد با خشت و گِل و به صورت مطبق (۲ و ۳ طبقه) بنا شده است. همچنین از آجر و گچ در بنا و برای فونداسیون آن از دیوار چینه ای، استفاده شده و تزییناتی مثل کاربندی و شومینه سازی هم در آن صورت گرفته است. اتاق های زیاد و حجره مانند، جهت ذخیره سازی اجناس گران بهای روستاییان، در دو طرف راهروهای قلعه ساخته شده که هر کدام در و کلیدی مخصوص به خود داشته اند.
گرداگرد قلعه از بیرون، دیواری با ارتفاع ۲ متر قرار دارد (در گذشته ارتفاع آن بیشتر بوده است). ارتفاع حصار بیرونی قلعه ۶ متر و دارای سه برج مدور و یک برج مکعب شکل و ارتفاع حصار داخلی هم ۹ متر و دارای ۶ برج مدور است.
دژِ دولایه، بارو و برج ها و راهروها، طاق های ضربی، خانه ها، اتاق ها، پستوها و تنورها و خمره های کارگذاشته شده در زمین، سایر اجزای این قلعه بزرگ هستند. وجود پیچیدگی در فضاها و اجزاهای داخلی قلعه، برج و باروها با تزیینات هندسی ساده و ظاهر زیبای بنا آن هم در فضای دشت، این قلعه را منحصربه فرد کرده است. در کاوش های باستانی صورت گرفته در این بنا و اطرافش، اشیا و وسایل فلزی و سفالینه هایی پیدا شده است. بنا بر منابع موجود، این قلعه در ۳ طبقه، در دوره صفویه مرمت و بازسازی شد.

سیر تحول ارگ سریزد

احتمالا در گذشته های دور، مردم شهر باستانی، در این قلعه سکونت داشتند که با افزایش جمعیت و وسعت شهر در دوره های بعد مانند دوره اسلامی و ایجاد ساختمان ها و خانه های بیشتر در فضای بیرونی قلعه، کارکرد سکونتگاهی این بنا به مرور زمان به محلی جهت نگه داری مهمات و اشیا گرانبهای مردم و انبار آذوقه تغییر کرد.

اجزای قلعه سریزد

فضای مرکزی قلعه را انبارها، خانه ها و اتاق های مسکونیِ ساکنین قلعه تشکیل می دهد.

برج ها و نقششان در حفاظت از قلعه

در ارگ سریزد، برج ها در ۳ طبقه ساخته شده اند که در هر طبقه روزن هایی جهت تیراندازی و دیده بانی وجود دارد. دیواری با ارتفاع ۵/۱ متر، در پشت بام برج ها ساخته شده که نقش جان پناه را ایفا می کرده است. سوراخ هایی با شیب تند به سمت بیرون در زیر این دیوار ایجاد شده است که از طریق آن ها، آب جوش، قیر مذاب، خاکستر یا شن داغ روی سر دشمنان و مهاجمان می ریختند. همچنین زمانی که دشمن، درهای قلعه را آتش می زد، از این روزن ها، آب را روی آتش ریخته و آن را خاموش می کردند. به این دلیل درهای دوم و سوم ورودی را با پوششی از فلز متسحکم می ساختند تا در مقابل آتش هم مقاوم تر باشد.

درهای قلعه

این قلعه دارای دو در بوده است که یکی درِ اصلی و دیگری درِ پشتیبان بود.

درِ اصلی و پل متحرک

درِ اصلی یا ورودیِ قلعه، در ضلع شمالی بنا قرار دارد که دارای پلی متحرک است که در گذشته روی خندق قرار می گرفت. بالای در، تیرِ چوبی با طناب و ۴ قرقره قرار داشت که با استفاده از آن، نآشب ها در را از پایین به بالا کشیده و در را پشت دروازه بسته می بستند. این پل تنها راه ارتباطی با بیرون قلعه بود و زمانی که آن را از روی خندق بلند می کردند، ارتباطِ داخل قلعه با بیرون قطع می شد. این در، تنها نمونه باقی مانده از درهای متحرک در قلعه ها در یزد است.

درِ پشتیبان

نقش درِ پشتیبان هم در زمان حمله و نفوذ دشمن به داخل قلعه مشخص می شد، به این ترتیب زمانی که دشمن درِ اصلی را می شکست و به داخل قلعه هجوم می برد، درِ دوم بسته می شد.

هشتی

بعد از پل و درِ ورودی، فضای هشتی قلعه قرار دارد. در فضای هشتی سه در وجود دارد. دو درِ سمت راست و چپ، ورودیِ محوطه میان حصار خارجی و دیوارِ داخلی قلعه هستند. از این بخش ها جهت نگهداری چهارپایان و احشام استفاده می شد و محل انبارهای علوفه بود. از طریق درِ سوم که مقابل دروازه اصلی است می توان به فضای مسکونیِ قلعه وارد شد.

کوچه های قلعه سریزد

این قلعه ها که شبیه به شهرهای کوچک هستند، اغلب بخش های زیادی از شهرها را نیز دارا بودند مثل معابر و کوچه ها. در امتداد ورودیِ قلعه، کوچه اصلی (در جهت شمال به جنوب) قرار دارد که تا انتهای ضلع جنوبی بنا ادامه دارد. کوچه های فرعی نیز با طول ۵۰ متر، در سمت راست و چپِ هر طرف، دیده می شوند. خانه های مسکونی در ۳ طبقه، در دو سمت کوچه های فرعی ساخته شده اند. دو ردیف پلکان مارپیچ، جهت ارتباط طبقات، در دو طبقه کوچه اصلی، ساخته شده که این طرح در کوچه های فرعی هم به اجرا درآمده است.

خانه های موجود در قلعه سریزد

زیربنای خانه های ساخته شده در این قلعه از ۳۰ متر مربع بیشتر نیست و نهایتا دارای ۲ اتاق هستند. در این اتاق های تو در تو، طاقچه ها و رف هایی ساخته و همچنین در انتهای آن ها، فضایی برای قرارگیری خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن موادغذایی ایجاد شده است. سوراخ هایی هم در کف اتاق ها دیده می شود که برای مخفی کردن خمره ها به وجود آمده است.

آب انبار قلعه

در سمت چپِ ورودی و پشت هشتی، آب انباری مسقف با ابعاد ۶×۵ متر ساخته بودند که در حال حاضر اثری از آن باقی نیست.

نحوه آب گیری آب انبار

مجرایی از خندق به آب انبار ایجاد شده بود که در مواقع لازم آن را باز می کردند و آب به داخل منبع آب انبار می ریخت. در زمان حمله دشمن، این احتمال وجود داشت که آب خندق را آلوده کنند به همین دلیل، دیگر آب انبار را با آب خندق پُر نمی کردند و از جمع آوریِ آب های روی پشت بام ها و سایر نقاط داخلی قلعه، آب مورد نیاز ساکنین تأمین می شد.

امکانات موجود در محدوده قلعه سریزد

این بنای تاریخی که از دو بخش قدیم و جدید تشکیل می شود، طی سال های اخیر مورد مرمت و بهره برداری قرار گرفته و تبدیل به مکانی بی نظیر برای بازدید شده است. در این مجموعه گردشگری می توانید تفریحات هیجان انگیزی مانند موتورسواری و رالی(آفرود) در کویر، شترسواری و حسِ خوب رصد ستارگان در شب و حتی روز و کالسکه سواری را تجربه کنید. در این مجموعه هتل و رستوران سنتی هم میزبان شما خواهند بود.
ارگ سریزد، در تاریخ ۲۷/۰۳/۱۳۵۴ ه.ش، با شماره ثبت ۱۰۸۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

آدرس قلعه سریزد: یزد، شهرستان مهریز، روستای سریزد

ساعت بازدید: همه روزه از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۷:۳۰