بقعه سید رُکن الدین یزد

سید رکن الدین که بود؟

سید رکن الدین حسینی از علما و دانشمندان، مخترعین و از ریاضی دانان بزرگ قرن هشتم  بود که آثار ارزشمند بسیاری مانند رصد خانه، زیج، مسجد، قنات، روستا و … در یزد و اطراف یزد از او باقی مانده است، اما مهم تر از همه این است که نام نیک این سید بزرگوار  همواره با چنان احترام و ستایشی  بر زبان مردم یزد جاری است که بسیاری از یزدی ها او را با نام امامزاده  می شناسند. او فرزند سید نظام الدین حسینی معروف به ریاضی است که  همین پسوند نام پدرش نشان دهنده ی میراث علم و معرفت در خاندان آن ها است. سید رکن الدین تمام عمرش را صرف ساخت مدرسه و مسجد و دوا خانه و رصد خانه و آثار غام المنفعه ای مانند قنات و ساخت روستا کرد و بیشتر این آثار را وقف نمود که شرح موقوفات او شامل ۸۹ رشته قنات در کتاب جامع الخیرات  دومین وقفنامه ی بزرگ ایران ثبت و ضبط شده است.

وقت الساعت

برای سید رکن الدین حسینی حکایات بسیاری در تاریخ این شهر ذکر شده است؛ از جمله: ابداع شگفت انگیز ساعتی است که در مقابل مسجد و مدرسه ی رُکنیه ساخته و آن  مسجد و مدرسه در همین محله ای بوده که امروزه به نام وقت و ساعت مشهور است و آرامگاه سید رکن الدین هم در این محله است. این ساعت ابداع عجیبی در زمان خودش بوده، تاریخ جعفری و تاریخ جدید یزد روایت کرده اند که در مقابل درگاه مدرسه ی رکنیه  بر یکی از  مناره های مسجد دو  پرنده ی بزرگ با گچ ساخته شده بود که  از هر طرف که آفتاب روی می آورد این مرغ ها هم رو به سمت آفتاب داشتند، بر بالای مناره ی دیگر  عَلَمی قرار داشت که به وسیله ی چرخ های مکانیکی در پنج نوبت از روز  به وقت نماز  طبلی به صدا در می آمد و  علم بالای مسجد به اهتزاز وا داشته می شد. در میان دو مناره  یک چرخ چوبی بزرگ قرار داشته که به ۳۶۰ درجه تقسیم می شده و آفتاب هر دقیقه روی یکی از این درجه ها  برجسته و درخشیده می شد. در چهار گوشه ی چرخ چهار دایره نهاده و در هر دایره ۳۰ خانه و نام ماه های ترکی و رومی و عربی و فارسی را نوشته بود. و هر روز که می گذشت یک خانه از آن دایره سیاه می شد به نشانه ی گذر یک روز از ماه.  سپس از بالای چرخ چوبی  دو مرغ فلزی سرشان را بیرون می آورند و یک مهره ی فلزی را در کاسه ای می اندازند. سپس چرخ به گردش در می آید و- دوازده تخته ی سفید به نشانه ی تمام شدن روز  یکی یکی می افتند و دوازده تخته ی سیاه جای آنها دیده می شود به نشانه ی شب. از شگفتی های این دستگاه مکانیکی عظیم و عجیب  نشان دادن جای ستاره ها و ۴۷ منزل ماه بوده که تمام این موارد را به ضرب آب انجام می داده به این شکل که تنوره ای به اندازه ی دو برابر قامت یک آدم پر از آب می شده و ورود و خروج آب به گونه ای بوده که به همان اندازه که آب وارد تنوره می شده از آن سو خارج می شده و چرخ های این ساعت و رصد خانه و طبل ها و … را به صورت منظم به حرکت در می آورده است. بنابراین سید رکن الدین حسینی یزدی را می توان یکی از اعجوبه های علم ریاضیات و محاسبات و هیدرولیک تاریخ ثبت شده ی ایران دانست. قصه ی ساعت شگفت سید رکن الدین به هیچ عنوان وهم و یا خیال نیست، چرا که مردم یزد بیش از ۷۰۰ سال است این مکان را به عنوان محله ی وقت و ساعت می شناسند و روشن است که پس از مرگ سید رکن الدین دیگر کسی قادر نبوده این اختراع شگفت را تعمیر و یا بازسازی کند، در نتیجه از بین رفته است.

و اما سرانجام سید رکن الدین

از آنجا که همیشه حسودان تاریخ نسبت به محبوبیت دانشمندان و علما کینه ورز بودند از همان زمان که بنگاه وقت و ساعت سید رکن الدین شکل گرفت و مدرسه و رصد خانه و دوا خانه ی او رونق شهر یزد شد، این شخص مورد حسد حکومت زمانه ی خود قرار گرفت. اتابک یوسف شاه حاکم یزد در صدد برآمد که محبوبیت سید رکن الدین را کم کند و به نوعی او را از چشم مردم یزد بیندازد، اما این دانشمند بزرگ کاری جز خدمات عمومی و تعلیم و تربیت انجام نمی داد که  شاه یزد بتواند او را محکوم کند. در نتیجه عده ای را اجیر کرد تا به سید رکن الدین تهمت بزنند. اتهام آدم کشی.  چگونه ؟…. تاریخ تاریخ یزد روایت کرده که در آن ایام یک مرد مسیحی به شهر یزد آمد و به سبب مال و ثروت فراوانی که داشت عمارت با شکوهی ساخت و آسیاب بزرگی را در محله ی اهرستان دایر کرد که  بازار همه ی آسیاب های شهر را از رونق انداخت.  یک شب ولگردان و دزدان شهر  به خانه ی آن مسیحی هجوم می برند  او را می کشند و اموالش را غارت می کنند. اتابک یوسفشاه  این موقعیت را مناسب می بیند و  چون نمی توانست به خود سید تهمت آدم کشی بزند  گفت نزدیکان و یا فرستاده های تو این مرد مسیحی را کشته اند. ابتدا نزدیکان سید را به شکل فجیعی شکنجه کرد و  چون نتیجه ای نگرفت امر کرد خود سید را بیاورند. دو روز پیاپی روزی هزار چوب به سید زدند به شکلی که پوست از بدنش جدا شده بود و بعد او را بر شتر برهنه ای سوار کردند و در شهر یزد چرخاندن تا بی احترامش کنند. سرانجام سید رکن الدین را به قلعه ی خورمیز یزد بردند. قلعه ای بازمانده از زمان ساسانی ها که هنوز هم دایر است و گردشگران از آن دیدن می کنند. در میانه ی این قلعه چاه بزرگی  است که در سنگ حفر شده. سید رکن الدین را داخل این چاه زندانی کردند. سید رکن الدین در چاه قلعه زندانی بود و پسرش سید شمس الدین  از ترس اتابک یوسف شاه پنهان شده بود. سپس به کمک یکی از مریدان پدرش شبانه  سوار بر شتر از یزد فرار کرد.  و راهی تبریز شد.  پسر در تبریز به دیدار غازان خان مغول رفت و شرح حال سید رکن الدین و شکنجه ها ی اتابک را برای غازان خان گفت. غازان خان بلافاصله تعدادی از ماموران خود را به یزد فرستاد و آنها سید رکن الدین را از چاه قلعه در آوردند و به یزد بازگردند. مردم یزد به استقبال سید رفتند و به شکرانه ی سلامت بودن سید سراسر شهر شادی می کردند.

حکایتی دیگر از سید رکن الدین

از جمله حکایت های دیگری که برای سید رکن الدین نوشته اند این است که بعداز آزادی از چاه قلعه  به سفر حج رفت و زمانی که بازگشت  به دیدار استاد خود رفت، استاد او فردی بود به نام محمد ابن یعقوب بکه پیر و ناتوان شده بود. سید دید استادش از پله  های پایاب قنات زارچ بالا می آید و نفس اش به شماره افتاده. ( پایاب راه های پلکانی بودند که از سطح زمین به  طرف جریان آب قنات ها در زیر زمین  ساخته  می شدند) سید رکن الدین وقتی این حال و روز استاد را دید گفت: به یاری خداوند قناتی  حفر می کنم و آبش را تا درگاه خانه ی استاد جاری می کنم تا دیگر ناچار نشود برای وضو گرفتن این همه پله را پایین برود.  بنابریان کمر همت را بست و قنات وقف آباد را از فراشاه تفت جاری کرد که پس از گذر از شهر تفت و  انظمام با چند رشته قنات دیگر  به شهر یزد آورد  از محله های مختلفی گذراند تا به مسجد جامع رسید و سپس به  در خانه ی استادش.  سید رکن الدین در سال ۷۱۱ خورشیدی در گذشت و در یزد با عزت و احترام به خاک سپرده شد. پسرش سید شمس الدین  به مقام وزارت غازان خان مغول رسید و راه پدر را در خیرمندی  دنبال کرد. ساخت دواخانه و بیمارستان در محله ی دارالشفای یزد. مدرسه شمسیه و احداث قنوات متعددی در این شهر یادگارهایی است از این فرد.

آرامگاه های غیرمذهبی یا بقاع

یکی از رسم های قدیمی که به دوره های قبل از مغول برمی گردد، دفنِ بانی مدارس در همان مکان بود. وجود آرامگاه بانی بنا، برای صاحبش ثواب اخروی به همراه داشت، زیرا مردم بر سر مزارش نماز و قرآن می خواندند و توشه آخرتش را پُر می کردند. این کار باعث می شد تا کارکرد بناها به عنوان مدرسه به مرور زمان به “آرامگاه غیرمذهبی” یا “بقاع” تغییر کند. از گذشته های دور، معماری تدفینی در ایران مرسوم بوده است و با گذر زمان و رونق گرفتن ساخت آرامگاه های غیرمذهبی، این بناها به اندازه آرامگاه های مذهبی، اهمیت پیدا کردند. این رسم در شهر یزد نیز بسیار انجام می شد و در مدرسه های زیادی، آرامگاه بانی آن قرار دارد. مانند مدرسه شَمسیه، رُکنیه، کَمالیه و حسینیان. دفن بانیان مدرسه شمسیه و رکنیه در خودِ بنا، باعث شده است تا مردم از نقاط مختلف برای زیارت به این مکان ها بیایند. با این روند، در بین مردم، نام مدرسه رُکنیه به “بقعه سید رُکن الدین”، مدرسه شَمسیه به “بقعه سیدشمس الدین” و کمالیه به “بقعه شاه کمال” معروف شده است.

شاخصه های معماری و تزیینات دوره ایلخانی

گنبد

یکی از مهم ترین اجزای به کار رفته در بناهای مذهبی، گنبد است. این قسمت از ساختمان هم با هدف نشان دادن مفاهیم معنوی ایجاد می شود و هم با توجه به نحوه ساختش می توان با ویژگی های معماری و تزیینات هر بنا و سبک کارِ معماران آن آشنا شد. در معماری دوره ایلخانی در بناهای آرامگاهی اغلب، گنبدها دو پوسته ساخته و با کاشی فیروزه ای پوشانده می شدند. در برخی موارد نیز نقوش هندسی یا کتیبه ای نیز در تزیین آن به کار می رفت.

پلان و نقشه بنا

پلان و نقشه بناهای این دوره، سبک مخصوص به خود را دارد. روش معماری در آرامگاه های ساخته شده در قرن هشتم ه.ق، بر اساس اصل تَربیع یعنی تبدیل مربع به دایره است. به این شکل که، طرح مربع به شکل هشت ضلع در می آید و با فاصله گرفتن از سطح زمین و افزایش ارتفاع بنا، هشت ضلعی به شانزده ضلعی تغییر می کند و این روند در قسمت آهیانه یا زیر گنبد تکمیل شده و طرح دایره ایجاد می شود. می توان این تغییر شکل در فرم بنا را به گونه ای به مراتب سلوک عرفانی و کمال ربط داد. در این نظریه، طرح مربع نماد زمین است و بالا رفتن و افزایش ارتفاع بنا نشانه ای از حرکت به سمت تعالی و در نهایت، دایره همان آسمان و افلاک است. در بناهای هم دوره مدرسه رُکنیه، در شهرهای کرمان، قم و خراسان نیز امر حاکم است.

تزیینات بنا

تزیینات گچی و دیوارنگاره ها، از خصوصیات تزیینی دوره ایلخانی، محسوب می شوند. با تقسیم سطوح در بنا، فضای زیادی برای تزیین در اختیار استادان قرار می گرفت. در دوران سلجوقی، هم زمان با ساخت بنا، تزیینات نیز در روند کار در سازه به کار می رفت، اما در دوره ایلخانی، پس از اتمام ساخت، شروع به ایجاد تزیینات گچبُری در داخل بنا می کردند. در بقعه سید رکن الدین، از تکنیک های گچبُری مانند لایه چینیِ قالبی و فتیله ای و برجسته، استفاده شده و تفکیک آن ها از دیوارنگاره های رنگی، چندان آسان نیست. استادکاران دوره ایلخانی، با استفاده از نقوش ظریف و پُرکار و با شیوه های گچبُری و دیوارنگاری، کار تزیین را از ازازه های بنا شروع و تا زیرگنبد، آن را ادامه می دادند. در این دوره، نقوش مختلف به صورت با هم و حساب شده به کار می رفتند. به این شکل که خط نگاره ها همراه با دیگر نقوش در قالب کتیبه های سرتاسری، در بالا، پایین و وسط بنا ایجاد می شدند. در این تزیینات، معمولا از خط کوفی و ثلث به صورت ماهرانه استفاده شده است.

بقعه سید رکن الدین یا مدرسه رُکنیه

“بقعه سید رکن الدین” یا “مدرسه رُکنیه” که در نزدیکی مسجد جامع یزد (محله وقت و ساعت) واقع شده، متعلق به قرن ۸ ه.ق است. در تمام سطوح این بنای تاریخی-مذهبی با معماری دوره ایلخانی، دیوارنگاره و گچبُری های قدیمی و زیبا و نقوش اسلیمی، هندسی، کتیبه ای و خط نگاره به چشم می خورد. در این مدرسه که از یک اتاق مربعی و یک گنبد تشکیل شده است، کتیبه ای مربوط به سال ۷۲۵ ه.ق وجود دارد. در منابع تاریخی، مدرسه رُکنیه دارای قسمت های مختلفی مانند رصدخانه، دارالسیاده، دارالکتب (در آن دوره ۳هزار جلد کتاب داشت)، دارالادویه و … بود.

شکل ظاهری بنای سید رکن الدین

از هر طرف تمام قسمت بیرونی بنا، ساختمان هایی ساخته شده است که احتمال دارد بر روی دیوارهای اولیه مدرسه ایجاد شده باشند. در ضلع شمالی ساختمان، معماری و تزیینات گچی هم دوره خود بنا وجود دارد که تقریبا از بین رفته است. تالار طاق دار بنا نیز با توجه به آثار موجود، مستطیل شکل و دارای طاق های صلیبی متقاطع بوده است.

معماری بقعه سید رکن الدین و بناهای هم دوره آن

در کیفیت معماری و تزیین بناهای مذهبی شهر یزد، عواملی مانند اوضاع حکومت ها، خصوصیات هنری هر دوره و مصالح  مورد استفاده در ساخت و ساز بنا دارای اهمیت هستند.

گنبد بقعه

خوشبختانه گنبد این بنا سالم باقی مانده است. طرحی بزرگ و چند رنگه خورشیدمانند با چند ردیف از نقوش مدور کوچک ترِ آویزان از آن، در بالای گنبد مشاهده می شود. بعضی از قسمت های پُرکار این نقش، به طرح پارچه شبیه است و ادامه پیدا کردن طرح روی سطوح مستطیلی، تداعی کننده صفاحت مصور کتاب های خطی و جلدشان است. در تزیینات گنبد، از نقوش گل و گیاه، اشکال درهمِ هندسی و نوشته استفاده شده است.

کاشی کاری های گنبد

کاشی کاری های سطح بیرونی گنبد جدید است، اما با توجه به نوشته های مؤلفِ کتاب “تاریخ یزد” اینطور مشخص می شود که گنبد بقعه سید رکن الدین به رنگ سبز بوده است: “گنبد سبز او که گنبد لاجوردی فلک زیر پای اوست، روشن می سازد که در آن زمان سراسر از کاشی های سبز پوشیده بوده و به مرور ایام خراب شده است.” دیواره های گنبد از داخل، دارای طول و عرض ۸۶/۱۱ × ۸۲/۱۱ و ضخامت دیوارها ۴۰/۱ متر است. تزیینات و کتیبه های داخل گنبد با استفاده از رنگ، شکل گرفته اند.

آثار هنری داخل گنبد

تزیینات زیرگنبد

در زیر گنبد، شمسه ای زیبا با ۱۲ ترنج به رنگ لاجوردی در اطرافش رسم شده که “سوره التین” با خط ثلث و “سوره الاخلاص” به خط کوفی در داخل این ترنج ها به صورت یک در میان، نوشته شده است. با خط کوفی تا آخر آیه پنجم از سوره الفتح (این سوره یکی از پربسامدترین آیات به کار رفته در بناهای دوره ایلخانی یزد است) را بر روی کمربند زیرگنبد، نوشته اند. همچنین، در زیر گوشواره هر چهار سمت بنا، تا آخر آیه ۱۳ سوره “یس” با خط ثلث کتیبه شده است. در همین قسمت و بالای آن، با خط کوفی “سوره یس” و آیاتی دیگر نوشته شده است که به دلیل ریختگی و قدمت، خوانا نیستند. در زیر گوشواره ها ۱۶ مقرنس وجود دارد که در آن ها عبارات “القوه لله، الحکمه لله، القدره لله، الحمدلله، السلطان لله، القضا لله، الکرم لله، المنیه لله، الشکر لله و الملک لله” با خط کوفی پیچ دار تزیینی نوشته شده و بقیه نیز از بین رفته است.

تزیینات محراب

کتیبه برجسته ای از گچ در اطراف محراب وجود دارد که تا آخر آیه ۱۸ “سوره الانسان” با خط ثلث و به صورت سر و ته یا دو رویه نوشته شده است. “سوره الفتح” با خط ثلث بر روی کنار دیواره سمت راست محراب نوشته و در سایر اضلاع ادامه داده شده است. در پیشانی مستطیلی و دو طرف محراب، کتیبه گچی برجسته ای قرار دارد که بر روی آن عبارت “توکلی علی خالقی” به صورت دو رویه با خط ثلث، دیده می شود. دو پیشانی مستطیلی در محراب نمای ضلع شرقی وجود دارد که با گچ به صورت برجسته و دو رویه، عبارت “الملک الله” با خط کوفی نوشته شده است. همچنین با رنگ سفید و بر زمینه آبی رنگ، عبارت “العظمه اله” به صورت دو رویه به چشم می خورد. دو پیشانی مستطیلی هم در محراب نمای شمالیِ ضلع شمالی قرار دارد که کتیبه هایش شبیه به کتیبه های ضلع جنوبی است. تکرار شکل ها و کتیبه های ضلع شرقی در سمت غربی نیز دیده می شود.

کتیبه ها

کتیبه ای گچی متعلق به سال ۷۲۵ ه.ق، در سَردَر ورودی بقعه از ضلع شمال، قرار دارد که دارای دو ردیف نوشته به خط کوفی و تزییناتی از گل و بُته در زیر آن بوده است. اکنون چیز زیادی از آن به جای نمانده ولی کلمه “مستقیما” بر روی آن دیده می شود که می تواند متعلق به یکی از سوره های قرآن یعنی “الفتح، الملک، النسا یا الانعام” باشد. کتیبه ای بالای خطِ سرِ نغول یا همان طاق نما وجود دارد که در آن گچبُری به کار رفته است و دور اتاق ادامه دارد. بر اساس روش تَربیع در معماری ایلخانی، یعنی تبدیل مربع به دایره، چهار طاق گوشه، بالای این کتیبه باعث شده اند تا طرح مربع اتاق تبدیل به هشت ضلعی شود. در ارتفاعی بالاتر نیز، ۱۶ طاق بریده بر روی دیوارها شکلی جدید ایجاد نموده اند و در نهایت گنبد روی آن اجرا شده است. چهار پنجره کوچک، روی این طاق ها تعبیه شده است و نزدیک پایه گنبد نیز چهار پنجره دیگر.

محراب اصلی بقعه

محراب بقعه در طاق نمای مرکزی دیوار جنوبی قرار دارد. ترکیبِ خود محراب دارای ظرافت است، اما مقرنس کاری های بلند و طاق صافش، باعث شده چندان ساده به نظر نرسد. سه سمت محراب توسط حاشیه کتیبه تزیین شده است که این امر یکی از ویژگی های بارز بنا محسوب می شود. با مهارت زیاد، سه کتیبه مختلف کنار هم و در داخل هم به کار رفته است.

تزیینات و زیبایی های بقعه سید رکن الدین

دیوارنگاره

در بقعه سیدرکن الدین، نسبت به سایر بناهای دوره ایلخانی یزد، تزیینات پُرکارتر و متنوع تری به کار رفته است. فضای داخلی بنا دارای تزیینات بیشتری نسبت به سایر قسمت ها است. در تزیین این بنا از نقاشی، کاشی کاری، گچ کاری و گل بری(در قسمت ایوان و فضای زیرگنبد) بهره برده شده است. در بین فضاهای خالی و در برخی موارد روی تزیینات گچی بنا، رنگ آمیزی هایی صورت گرفته که به تزیینات، عمقی بیشتر داده است. در فضای داخلی بقعه، بیشترین رنگی که به کار رفته، آبی لاجوردی است. برای متعادل کردن سردی حاصل از رنگ آبی، از رنگ قرمز قهوه ای استفاده شده است. سیاه، اکر و سبز، از دیگر رنگ های به کار رفته در بقعه سید رکن الدین هستند. یکی از روش های عمق دهی به تزیینات در این بنا به این شکل است که رنگ ها با تنالیته هایی از کم رنگ به پررنگ بر روی سطوح به کار رفته اند.

کاشی کاری

فضای بیرونی بنا، اغلب با کاشی فیروزه ای تزیین شده است. تلفیق رنگ آبی کاشی ها با زمینه خشتی، تداعی کننده پیوند زمین و آسمان است.

تزیینات گِلی

خشت و گِل نه تنها در ساخت بدنه بقعه بلکه در تزیینات آن نیز به کار رفته است. به عنوان نمونه می توان این کار را در برجسته سازی هایی به شکل طاق نما آن هم با عمق و ضخامتی کم و مقرنس های عمیق مشاهده کرد. یکی از دلایلی استفاده از تزیینات گِلی در بنا، ارزان بودن این ماده و هماهنگی اش با ساختار خشتی بنا بوده است. خشت و گِل به دلیل انعطافش، مقاومت بیشتری نسبت به گچبُری یا سایر تزیینات، در برابر تنش های احتمالی اسکلت بنا، دارد. اما در برابر رطوبت مقاومتی ندارد و به همین دلیل این نوع تزیینات بیشتر در فضاهای پوشیده و سربسته بنا به کار رفته است.

گلبری

از بین فضاهای داخلی بقعه، فضای زیرگنبد دارای تزییناتی خاص و زیبا مانند گل بری، تزیینات گچی و دیوارنگاره است. تکنیک “گلبری” در تمام بناهای هم دوره مدرسه رُکنیه به کار رفته است. به این نحو که، بعد از ساخت بدنه بنا و ایجاد برجسته سازی هایش با خشت و گِل، اندودی نازک و کمتر از پنج میلی متر از گچ روی آن ها قرار گرفته است و سپس تزیینات گچی و نقاشی روی آن ها کار شده. این شیوه در تمام تزییناتِ برجسته سازی بقعه مانند ایجاد طاق نماها و مقرنس بالای طاق نماهای باریک، همچنین در ایجاد طاق تزیینی خوانچه پوشِ بالای مقرنس ها و فرورفتگی های روی ستون های باریک بین طاق نماها که دارای نقوش تاج و سرمه دان هستند، به کار رفته است.

قرینه سازی

هر ضلع از دیوار یک نغول یا طاق نما دارد که طاق نمای دو سمت، باریک و وسطی پهن تر است. یکی دیگر از روش های به کار رفته در تزیینات بقعه، قرینه سازی است. به این ترتیب، طاق نماهای باریک دو سمت شرقی و غربی دارای تزیینات یکسان و طاق نماهای دو سمت شمالی و جنوبی نیز همین طور است.

تزیینات گچی

استادان دوره ایلخانی، در تزیینات گچی و نقاشی چنان ماهرانه عمل کرده اند که تشخیص این دو روش از هم، کاری آسان نیست. اگرچه تزیینات گچی و نقاشی های مدرسه رُکنیه، شبیه به بناهایی مانند مدرسه حسینیان، کمالیه و بقعه شیخ احمد فهادان است، اما با توجه به هم دوره بودنشان، تکنیک به کار رفته در آن ها متفاوت است. در تزیینات این بقعه، پیچیده ترین نقش های هندسی، کتیبه ای و گیاهی با ظرافتی زیاد بر روی سطوح گچی ایجاد شده است. بعد از ایجاد تزیینات گچی، نوبت به تزیینات رنگی می رسد که به سه مدلِ برجسته، قالبی و فتیله ای تقسیم می شود.

طرح های رنگی

تزیینات گچی بنا با رنگ هایی مانند قرمز، سبز، آبی سیر و روشن، زرد و قهوه ای زیبا شده اند و علایم اکلیل کاری نیز در آن ها به چشم می خورد. در سطوحی با اشکال مختلف، طرح های رنگی استفاده شده است. این طرح ها در قسمت هایی از بنا به صورت عنصر مجزا و در برخی موارد یک دیوار کامل را به خود اختصاص داده اند.

تزیینات گچیِ قالبی

حجم بیشتری از تزیینات گچی بقعه سید رکن الدین را، تزیینات گچی قالبی تشکیل داده است. این نوع از تزیینات گچی با چند تکنیک اجرا شده اند. یکی این که بعد از ساخت و خشک شدن قطعات گچیِ قالبی، با استفاده از چسب روی سطح دیوار نصب شده اند. دومین روش اجرا، این بوده است که تزیینات قالبی به شکل نیم کره های گچی مشبک ایجاد شده و آن ها را بعد از خشک شدن، توسط گچ تیز، روی دیوار چسبانده اند. در روش سوم، گچ را درون قالب ریخته، آن را یکنواخت کرده، سپس قالب را روی سطح مورد نظر قرار می دادند و به این شکل گچ درون قالب به سطح منتقل و در همان جا، خشک می شد.

جنس قالب تزیینات گچی

تزیینات گچیِ قالبی در بنا، روی سطوح منحنی مانند سقف گنبد و زیر قوس ها هم به کار رفته است. به این ترتیب، برای قرارگیری قالب روی این سطوح، جنس آن باید قابل ارتجاع باشد مانند چرم، نه از جنس سختی مانند چوب. استفاده از قالب چرمی برای این موارد، باعث می شد تا تزیینات دارای برجستگی زیادی نباشند.

تزیینات گچی فتیله ای

در این نوع تکنیک، طرح مورد نظر روی سطح دیوار ایجاد می شد، سپس ملات گچ را آماده می کردند. در مرحله آماده سازی ملات، موادی جهت کُندگیر شدن گچ (برای ایجاد زمان بیشتر جهت شکل دادنِ ملات روی دیوار) و موادی هم برای افزایش استحکام جهت ترک نخوردن آن، اضافه می شد. به این شکل، ملاتی با کیفیت بالا تولید می کردند. بعد از آماده شدن ملات گچ، مقداری از آن را برداشته و با دست به صورت فتیله ای شکل می دادند و روی طرح ایجاد شده بر دیوار گذاشته و فشار می دادند تا به سطح بچسبد. با انگشت روی آن می کشیدند تا صاف و پرداخت شود. به خاطر روش اجرای این نوع تزیین، میزان آسیب وارد شده به آن کمتر است.

نقوش به کار رفته در بقعه سید رکن الدین

در تزیینات بقعه، سه دسته از نقوش، یعنی گیاهی، هندسی و کتیبه ای به بهترین شکل ممکن، دیده می شود.

نقوش گیاهی

در این بنا، در سراسر دیوارهای داخلی فضای زیر گنبد، نقوش گیاهی به صورت وسیع به کار رفته است.

نقش های پیچان اسلیمی

نقوش گیاهیِ به کار رفته در بقعه، ظرافت زیادی دارد و گل های ریز، برگ ها، پیچک ها و شکوفه ها را تداعی می کند. این نقوش می تواند نمادی از فراوانی و باروری باشد. نقوش به کار رفته در سفالینه های یافت شده از سده هشتم ه.ق و طرح های موجود روی لباس های قدیمی، شباهت زیادی به نقوش گیاهی و اسلیمی موجود در تزیینات بقعه دارد.

نقوش هندسی

در نقاط زیادی از بنا، نقوش هندسی به کار رفته است. این نوع تزییناتِ مسطحِ هندسی، توسط محققان روسی به شکل های خطی یا نواری، یکنواخت و شعاعی تقسیم شده اند. همچنین محققان اروپایی این تزیینات را در سه دسته اشکال نواری، قاب دار و گسترده بی قاب جای داده اند. نقوش مسطح، به سه دسته یک بعدی یا خط، دو بعدی یا سطح و متناهی یا نقطه و شعاع تقسیم می شوند. نقوش هندسی به کار رفته در این بنا، دارای گره هایی با اسلوبی منظم است. اساس این نقوش دایره است و زمانی که به قسمت های مساوی تقسیم می شود، چند ضلعی های منظمی شکل می گیرد. ممکن است چند ضلعی های ایجاد شده، دوباره به چند ضلعی های ستاره مانند تبدیل شوند. این تناسبات می تواند به صورت هماهنگ گسترش پیدا کند. یک ستاره داوود (ستاره ۶ پَری که “خاتم سلیمان” نیز نام دارد)، درست در میان تزیینات قرار دارد. این ستاره را که پادشاهان یهود یعنی داوود و سلیمان برای خود برگزیدند، در گذشته نماد رمزی کاهنان منجم بود. همچنین در گذشته، ستاره داوود در هند نماد خدایان اعظم یعنی برهما، ویشنو و شیوا، در مصر با ماری در وسطش، نماد چرخه زندگی و مرگ و در ایران و علوم غریبه و اسلام و … نیز دارای اهمیت بود. یکی از معروف ترین نقش های این ستاره، کاربردش در نقش اسم اعظم خدا است. تقسیم کردن دایره به چندضلعی های هماهنگ و متناسب، به نوعی روشی جهت بیان نمادین توحید است. نقوش به کار رفته در بنا، باعث ایجاد نظم و تعادل در فضا شده است. برنامه ریزی تمام این ها از قبل توسط معمارِ بنا، صورت می گرفت (در دوره ایلخانی در ایران، کشیدنِ نقشه معماری روی گچ و کاغذ رواج داشته است، اما اکنون از نقشه های کاغذی اثری باقی نیست) و همین نظم و صبر به کار رفته در ایجاد این بنای زیبا، باعث شده تا هیجان و آرامش در فضا ترکیب شده و حسی خوب به بیننده القا کند.

نقوش کتیبه ای

تا قرن ۵ ه.ق، تنها خط به کار رفته بر روی کتیبه ها، خط کوفی بود. بعد از آن به صورت محدود، خطوط دیگر نیز به کار می رفت. از قرن ۸ ه.ق به بعد، خط ثلث نیز به کتیبه نویسی اضافه شد. خط کوفی به کار رفته در کتیبه بناها، فرم ها و اشکالی دارد که در کتاب ها و خوشنویسی از آن استفاده نمی شد و فقط مختص بنا بود. یکی از این فرم ها، “خط کوفی بنایی” است. در مدرسه رُکنیه هم کتیبه هایی وجود دارد که بر روی آن ها، خطوط خوش نویسیِ تزیینی به چشم می خورد. جهت متعادل کردن خشکی و سردی حروف، خطاطان اسلامی در نهایت ذوق و سلیقه، خوشنویسی را با نقوش اسلیمی ترکیب کرده اند. این خوش سلیقگی را می توان در کتیبه ای به خط کوفی، واقع در ایوان مشاهده کرد که دارای ساق های عمودی با پیچک های درهم شونده است. کتیبه های گچبُری و نقاشی و کتیبه هایی با خطوط ثلث و کوفی در فضای داخلی بنا دیده می شود. بر روی کتیبه های گچبُری آیاتی از سوره “الانسان” و “الفتح” و عباراتی مانند “الملک الله”، “محمد” و “یا حی و یا قیوم” نوشته شده است. در این کتیبه ها، علاوه بر خط کوفی تزیینی، کوفی تحریری و بنایی نیز  به کار رفته است. مدرسه رُکنیه یا بقعه سیدرُکن الدین، با شماره ثبت ۲۴۶، در تاریخ ۱۵آذر۱۳۱۴ ه.ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آدرس بقعه سید رکن الدین و زمان بازدید

خیابان مسجد جامع، کوچه سید رُکن الدین
روزهای چهارشنبه مخصوص ورود بانوان است.