خانه لاری های یزد
در گذشته به خاطر شرایط نه چندان آسان زندگی و کمبود امکانات رفاهی، مردم به ناچار خود را با شرایط محیطی وفق می دادند. این امر در تمامی امور زندگی حکمفرما بود، حتی در معماری و ساخت و ساز بناها و خانه ها نیز این مسئله نمود پیدا می کرد. هر منطقه معماری مطابق با شرایط اقلیمی خود را داشت. سبک معماری شهرهای کویری یکی از بارزترین آن هاست که با توجه به هوای گرم و خشک و دسترسی محدودتر به آب، بناها مشخصه های خاص خود را داشتند. در این مناطق بادگیرها، مناره ها و گنبدها از شاخصه های ظاهری شهر محسوب می شوند. بادگیر یکی از عناصر مهم در تعدیل هوای ساختمان ها بود. در گذشته خانه ها را در محور قبله می ساختند و به این شکل متناسب با تابش نور خورشید، بخش های خانه به تابستان نشین و زمستان نشین تقسیم می شد. مصالح و حتی رنگ های مورد استفاده در سطوح بناها نیز متاثر از نوع اقلیم شهر بود. یزد نیز همین اقلیم را دارد و خانه های تاریخی آن به وضوح سبک معماری این منطقه را به ما نشان می دهد. از میان خانه های تاریخی موجود در یزد خانه “لاری ها” یکی از مواردی است که حرف زیادی برای گفتن دارد. در دورانی(دوره قاجاریه) که این خانه ساخته شد، ساخت و ساز خانه های ایرانی به اوج محبوبیت و رواج خود رسیده بود.
اهمیت خانه های ایرانی در دوران قاجار
در دوران قاجار، تُجار و بازاریان که از خود مردم بودند، قدرت زیادی داشتند. آن ها که اغلب دیدن دار و معتمد شناخته می شدند، ارتباط خوبی با مردم و حکومت برقرار می کردند. یکی از دلایل ساخت خانه های زیبا و اعیانی در بافت شهر و کنار سایر مردم، ارتباط نزدیک تجار با مردم بود. محبوبیت و گرامی داشتن تجار بین همسایه ها و ساکنین محله، فقط به این خاطر نبود که هم محله ای هستند، بلکه در مراسم های مختلف مذهبی یا عروسی و عزا که در خانه های آن ها برگزار می شد، ساکنین محله نیز دعوت می شدند. حتی در برخی موارد، صاحبِ خانه های اعیانی جهت کمک به مردم کم بضاعت، خانه خود را برای برگزاری مراسم عروسی در اختیار آن ها قرار می دادند یا حتی در ایام محرم برای برگزاری مراسم ها، قسمتی از خانه را تبدیل به حسینیه می کردند.
تفاوت سبک خانه سازی در یزد نسبت به اصفهان و کاشان
در گذشته معماری خانه های یزد متاثر از اقلیم گرم و خشک و تا حدود زیادی شبیه به معماری شهرهای کاشان و اصفهان بود، اما به خاطر شرایط آب و هوایی یزد، تغییراتی در سبک معماری آن، نسبت به این دو شهر به وجود آمد. به این شکل که خانه ها به صورت متراکم و نزدیک به هم ساخته می شدند. البته فضای امن خانه هم چنان حفظ می شد. حیاط خانه ها در یزد بسیار کوچک تر ساخته می شدند تا سایه ی بنا آن را خنک نگه دارد و به این ترتیب در تابستان فضای خانه زیاد گرم نشود. هم چنین در زمستان، به خاطر مصالحی که در ساخت و ساز به کار می رفت، خانه گرم می ماند. کاربرد بادگیر در بناهای یزد از دیگر ویژگی های معماری شهر است. مصالح به کار رفته در ساخت بناهای یزد نیز مناسب با اقلیم شهر بود. در سازه بنا از خشت، گل، آجر، کاه، گچ و ساروج استفاده می شد.
خاندان لاری ها
خاندان لاری ها ۲۷۰ سال پیش برای تجارت به یزد آمدند و در این شهر ساکن شدند. خانه ی به جا مانده کنونی نیز به دستور “محمد ابراهیم لاری” پس از آن که خانواده اش به شهرت و ثروت زیادی رسیدند، ساخته شد و خانواده بزرگ لاری در آن ساکن شدند. این خانه شاهد تولد و قدکشیدن نسل های مختلف خاندان بود.
خانه لاری های یزد (موزه اسناد کنونی)
به محض پا گذاشتن به ورودی خانه لاری ها می توانی تصور کنی قرار است یکی از آثار زیبای معماری را ببینی و هم چشم هایت لذت ببرد و هم روحت. ورودی این خانه تو را از تاریکی این فضا به روشنایی حیاط می رساند. حوض بزرگ و اتاق های دورتادور حیاط هر کدام نگاه تو را می دزدد و نمی دانی اول سراغ کدام بخش از این اثر زیبای هنری بروی. پنجره های اُرسی قطعا یکی از سوژه هایی است که دوست داری در عکس های یادگاریت به جا بماند. با وارد شدن به اتاق آینه که دیوارها و سقفش پر است از عکس، گچ کاری و آینه کاری های زیبا و دلفریب، دمی نمی گذرد که خود را گیج و منگ این همه زیبایی می بینی و دل کندن از این اتاق واقعا سخت است. گوشه به گوشه این خانه باشکوه را باید دید و آفرین گفت به معمارِ هنرمندش.
خانه لاری های یزد چگونه ساخته شد؟
خانه لاری ها در دوره قاجاریه در سال ۱۲۸۶ ه.ق توسط “غلامحسین ملازینل” (جد لاری ها) ساخته شد. این خانه متعلق به “حاج محمد ابراهیم لاری” از تُجار معروف لاری در شهر یزد بود. خانه لاری ها که حدود ۱۷۰۰ مترمربع مساحت و ۱۲۰۰ مترمربع زیربنا دارد در گذشته به عنوان “خانقاه نعمت اللهی” (محل زندگی دراویش مسلک نعمت اللهی) مورد استفاده قرار می گرفت. در آن دوران خانه های اعیان نشین معماری و تزیینات مختص به خود را داشتند مانند درها، پنجره ها ، اُرُسی ها، اتاق های آئینه کاری و نقاشی شده و … که در خانه لاری ها نیز می توان این موارد را دید. شکوه و برو بیای این خانه اعیانی تا اواخر دوره پهلوی اول پابرجا بود، اما بعد از آن به دلیل موروثی شدن، خالی از سکنه و متروک و دچار آسیب های زیادی شد.
در این خانه چه خواهید دید؟
این خانه زیبا، دارای دو حیاط بزرگ و کوچک، دو حوض، ایوان ها، تالارها، درهای اُرُسی و اتاق های زیادی است و در آستانه خانه یک سردر و هشتی قرار دارد. ۶ باب اتاق در بخش های شمالی، جنوبی و شرقی این خانه ساخته شده است. اتاق ها دورتادور حیاط را گرفته اند. یک دالان ۴ متری و ۴ پله، ورودی خانه را از داخل کوچه به حیاط متصل می کند. هم چنین اندرونی و بیرونی خانه در راستای قبله قرار دارد.
بعضی از قسمت های خانه مانند اصطبل، مطبخ و انبار که کاربرد خدماتی داشتند، دارای درهایی مجزا برای ارتباط با بیرون بودند. این بخش ها اغلب در پشت اتاق های رو به حیاط ساخته می شدند و ارتباطی با حیاط نداشتند. به همین دلیل از جمله بخش های کم اهمیت خانه محسوب می شدند. در شمال شرقی خانه، یک اتاق و حیاطی کوچک قرار دارد که به صورت بخشی مجزا درآمده است. حیاط این بخش از طریق یک ورودی مستقل به بیرون از خانه راه دارد.
بخش های مختلف خانه لاری های یزد
خانه لاری های یزد هم مانند اغلب بناهای هم دوره خود دارای بخش هایی مانند درِ ورودی، هشتی، حیاط، ایوان، اندرونی، بیرونی، زمستان نشین، تابستان نشین، بادگیر، اتاق زیربادگیر، اتاق ها، اتاق آینه، سه دری، پنج دری بهارنشین، پاییزنشین، سرداب، مطبخ و … است.
در ورودی
این خانه یک در ورودی زیبا به همراه دو کوبه دارد. کوبه سمت راست برای زنان و سمت چپ برای مردان است. روایت ها از این قرار است که به این دلیل کوبه سمت راست مختص زنان بود که آن ها با دست چپ رو می گرفتند (گرفتن چادر در اطراف صورت جهت حفظ حجاب و پوشیدگی) و دست راستشان آزاد بوده و چون مردان اغلب با دست پر و با خرید به خانه می آمدند، دست راستشان مشغول گرفتن خریدها بوده و دست چپشان آزاد بوده، به همین دلیل کوبه سمت چپ برای مردان در نظر گرفته می شد.
هشتی
به قسمت بیرون خانه‌های قدیمی “هشتی” می گفتند که به شکل مربع، مستطیل، هشت ضلعی و … ساخته می‌شد. این فضا که بعد از فضای ورودی قرار دارد، سرپوشیده است با سقفی طاق مانند. هشتی خانه لاری ها در حد فاصل دو حیاط است به این ترتیب دسترسی یکسانی به هر دو حیاط دارد.
حیاط اصلی خانه
حیاط اصلی، یکی از مهم ترین بخش های این خانه محسوب می شود، چرا که چهار سمت آن توسط سایر فضاهای خانه محصور شده است. اتاق های خانه به صورت فصلی مورد استفاده قرار می گرفتند. تالارهای این بخش از خانه، بزرگ و آینه کاری شده و دارای درهای چوبی و شیشه های رنگی هستند که نشان دهنده این مسئله است که مهمانی ها در این قسمت برگزار می شده است.
این حیاط به شکل مستطیل و کشیدگی آن در امتداد شمال شرقی-جنوب غربی است. جبهه جنوب غربی حیاط از سایر جبهه ها ارتفاع و اهمیت بیش تری دارد که در میانه آن، ایوانی بلند ساخته شده است. قرارگیری این ایوان به عنوان فضای نیمه باز و مهم خانه در رأس حیاط، به فضای خانه جلوه ای دیگر بخشیده است. جبهه شمال شرقی حیاط، بر خلاف این جبهه، دارای یک ایوان کوچک و کوتاه در مرکز خود است و سایر فضاهای آن نیز بسته هستند.
تفاوت جبهه های مختلف حیاط اصلی با یکدیگر
در دو جبهه جنوب شرقی و شمال غربی که عمق یکسانی دارند، تفاوت هایی به چشم می خورد. به عنوان نمونه در مرکز جبهه شمال غربی سه ایوان کوچک که دو سه دری در طرفینش قرار دارد و دو راهرو(غلام گردش) در دو انتهای جبهه ساخته شده است. اما در مرکز جبهه جنوب شرقی فضاهای بسته قرار دارند، یعنی در مرکز یک پنج دری و در هر سمتش یک ایوانچه و پس از آن یک سه دری و دوباره ایوانچه به چشم می خورد. در این جبهه راهروها یا همان فضاهای نیمه باز، در حد فاصل فضاهای بسته هستند در حالی که در جبهه مقابل، فضاهای بسته نقش حامیان فضای نیمه باز را ایفا می کنند. در دو جبهه جنوب شرقی و شمال غربی دو لایه فضایی شکل گرفته است. با این تفاوت که در جبهه شمال غربی این دو لایه به هم متصل و مرتبط هستند، اما در جبهه جنوب شرقی لایه اول، اتاق های کنار حیاط است و لایه دیگر در پشت این اتاق ها قرار دارد که همان فضاهای خدماتی است.
بخش شمالی حیاط
این قسمت از حیاط دارای ۳ باب سه دری پستودار است که سردر آن کادربندی مُقَرنَس گچی دارد و دو راهرو با دو کمرپوش نیز آن را کامل می کند. پشت این قسمت، بخش بیرونی قرار دارد. در شمال این بخش، فضاهای آفتابگیر خانه و اتاق های کوچک قرار دارد که توسط راهروهایی از یکدیگر مجزا شده اند. این اتاق ها را می توان در بخش شمال غربی حیاط نیز مشاهده کرد. در بخش جنوب شرقی نیز اتاق های پنج دری وجود دارد که به وسیله راهروها و ایوان های کوچک از هم جدا شده اند.
بخش شرقی حیاط
در این قسمت از خانه اتاق پنج دری، اتاق آینه، ۲ اتاق سه دری در طرفین، بخش های خدماتی مانند چای خانه، مطبخ، آبریز، زیرزمین، جوی آب و سردخانه قرار دارند.
بخش غربی حیاط
این بخش نیز ۲ سه دری پستودار دارد که دارای دو ردیف طاقچه بدون دوال (بعد از کلاف بندی این بخش را با گچ و با شکلی ساده که برجسته تر از دیوار است، پای طاق ها برروی پنجره ها، جِرزها و بالای طاقچه ها می سازند) است. هم چنین دو راهرو، ورودی خانه و دو زیرزمین این قسمت از خانه را تکمیل می کند.
حیاط میانی
ساختار حیاط میانی شبیه به حیاط اصلی است، اما با ابعادی بسیار کوچک تر از آن. در این حیاط ایوان ها و اتاق های داخلی تقسیم می شوند. دورتادور حیاط را اتاق های سه‌دری و پنج‌دری در برگرفته اند که به وسیله راهروها و ایوان ها از هم جدا شده اند. نوع معماری این بخش از حیاط که آن را از قسمت اصلی خانه جدا کرده، نشان دهنده سکونت بانوان در این بخش است. به این ترتیب حریم خصوصی آن ها نیز حفظ می شد.
حیاط سوم
حیاطی کوچک که یک طبقه بلندتر از حیاط دوم است و فضاهای موجود در آن به صورت محدود با سایر بخش های خانه ارتباط دارد که آن را به صورت بخشی مجزا از خانه درآورده است. هم چنین این حیاط دارای یک در ورودی و خروجی مجزا بود که به بیرون از خانه راه داشت. اینطور به نظر می رسد که این حیاط برای استفاده خدمه و بردن و آوردن بار استفاده می شد.
وسط حیاط، نورگیری تعبیه شده که متعلق به سقفِ فضایی است که در زیر حیاط به شکل چلیپا ساخته شده است. این قسمت به خاطر نورگیر که روزنه ای بزرگ است، هم فضای باز تلقی می شود هم بسته.
حوض وسط حیاط
یکی از عواملی که دمای هوای محیط را در تابستان متعادل می کرد، حوض وسط حیاط بود. حوض لاجوردی خانه لاری ها نیز همین کاربرد را داشته است. در شهرهای کویری اغلب در کنار حوض ها و در باغچه ها درختان و گیاهان کم آب خواه مانند انار، انگور، انجیر و … می کاشتند تا علاوه بر زیبایی، هم سایه بیندازد و هم با کمک حوض آب، کمبود رطوبت محیط را جبران کند. در گذشته حوض خانه ها تقریبا همیشه پر از آب بوده است، به همین دلیل در این خانه شب ها تصویر اتاق پنج دری در آب حوض منعکس می شد.
بر روی حوض، تخت چوبی بزرگی با چند پله بالاتر از سطح زمین و حوض قرار گرفته است. این امر باعث می شد حشرات مزاحم از تخت بالا نیایند. در تابستان ساکنین برای خنک بودن و لذت بردن از فضا روی این تخت، فرشی انداخته و وقت می گذراندند.
ایوان بزرگ
اولین چیزی که با ورود به قسمت جنوبی حیاط دیده می شد، ایوان بسیار بزرگ آن است. در روزهای گرم تابستانی ساکنین، به سایه ایوان پناه برده و وقت می گذراندند. بلندی ایوان بسیار زیاد و دهانه آن وسیع است، به شکلی که انگار حیاط به داخل آن گسترش پیدا کرده و باعث پیوندی بین آن ها شده است. هم چنین بدنه های داخلی ایوان پرتراش هستند و انگار دیوارهای پرکار حیاط به داخل ایوان ادامه پیدا کرده اند. همه این موارد ایوان را قسمتی با اهمیت در حیاط جلوه می دهد که به سایر نقاط اشراف دارد و با دیوارها و سقف به فضایی امن بدل شده است. یکی دیگر از عناصری که منزلت ایوان را بالاتر می برد، اتاق ها و گوشواره هایی (اتاق های دو طرف شاه نشین) است که در اطراف آن در دو طبقه ساخته شده اند و در و پنجره هایشان به داخل آن باز می شوند. بادگیر بلند خانه در پشت ایوان، قرار دارد و از داخل حیاط می توان از دیدنش لذت برد.
ایوان کوچک
در این بخش از خانه، ایوانی به چشم می خورد که نمای آن بلندتر از سایر نماها است و دهانه ای وسیع در مرکز جبهه جنوب غربی دارد. باز هم تقابل دو نما در این خانه به چشم می خورد. یعنی روبروی آن، در جبهه شمال شرقی یک اتاق پنج دری وجود دارد. در سراسر جبهه مجاور آن نیز یک اتاق هفت دری ساخته شده که در عین سادگی، زیبایی بخش حیاط است. در جبهه شمال شرقی نیز اتاق های پنج دری و سه دری، طاق نماهایی را خلق کرده اند. بر دیوار آخرین جبهه از حیاط، قاب هایی مانند اتاق هفت دری تراش داده اند. همین تشابهات و تکرارها در جبهه های مختلف حیاط، باعث شده است تا ایوانِ جبهه جنوب غربی از آن ها متمایز شود.
اندرونی
با توجه به شغل و ثروت صاحب خانه، در خانه های قدیمی مانند خانه لاری های یزد ، دو بخش اندرونی و بیرونی با دو کاربرد مخصوص به خود، وجود داشت. اندرونی فضای امن زندگی روزمره محارم خانه بود که اغلب بخش عمده ای از فضای بنا را به خود اختصاص می داد. فضای بیرونی هم مختص اقامت و پذیرایی از مهمان ها بود.
اندرونی این خانه یک حیاط به شکل مستطیل دارد که حوض، پاشوره سنگی و فواره در وسط آن دیده می شود. هم چنین درخت انار و مو نیز در دو سمت حوض کاشته اند. در این حیاط تالاری بزرگ با طاقی بلند در محور قبله با بادگیر ۴ طرفه ساخته شده است و رو به حیاط اندرونی است. در طبقه اول غرفه های مروج در دو سو قرار دارد. همه این موارد به اضافه یک زیرزمین وسیع و دو حوض در زیر تالار، بخش تابستان نشین خانه را تشکیل داده اند.
تالار جنوبی
در بخش جنوبی خانه، تالاری بزرگ همراه با دو راهرو و دو بالاخانه دیده می شود که تابستان ها از آن استفاده می کردند. این تالار بزرگ به صورت دو طبقه برای استفاده خانم ها و آقایان طراحی شده بود. دلیل وسعت تالار این است که خانواده لاری ها از قشر ثروتمند جامعه بودند و مراسم های گوناگون و بزرگی در خانه برگزار می کردند.
تالار شمالی
در مقابل تالار جنوبی، تالار کوچک شمالی قرار دارد که دارای فضایی بسیار ساده است. اغلب طاقچه های این تالار دارای آینه هایی در ابعاد ۴۵*۲۰ هستند، البته به جز دو طاقچه در نزدیکی درِ اُرُسی در انتهای اتاق و طاقچه ای که در مقابل درِ ورودی قرار دارد. این آینه ها علاوه بر کاربرد همیشگی خود، تصویر اُرُسی و مخصوصا در زمستان ها نورهای رنگی را در خود منعکس می کنند که بسیار زیباست. هم چنین قبل تر ها که این تالار بدون در بود، تصویر حیاط نیز در آینه ها مشخص بود.
اتاق سه دری تالار شمالی
اتاق سه دری با شیشه های رنگی زیبا و یک شومینه، در سمت راست این تالار قرار دارد. در طاقچه های این اتاق آینه هایی به ابعاد ۳۰*۱۵ به کار رفته است. در انتهای اتاق نیز پستویی کوچک قرار دارد که در زیر طاقچه آن آینه ای به ابعاد ۲۵*۱۵ تعبیه شده که شاید مهم ترین کاربرد آن، ایجاد روشنایی در پستو بوده است.
تالار غربی
در این بخش از خانه سه تالار کوچک قرار داشت که بعدها در طول مرمت، تالار وسطی به اتاق سه دری با شیشه های رنگی تبدیل شد. در تمام طاقچه های این تالار نیز آینه هایی با ابعاد ۴۰*۲۰ با کاربرد تزیین، انعکاس نور و بازتاب مناظر حیاط به کار رفته است.
زمستان نشین
در گذشته که خبری از گاز و برق و وسایل گرمایشی مدرن نبود، همیشه بخشی از خانه را به فضاهای زمستان نشین (معمولا در قسمت شمالی بنا) اختصاص می دادند. این فضا در زمستان از گرما و انرژی خورشید بیش ترین بهره را می برد. با این طراحی، برای گرم نگه داشتن محیط خانه از عناصر طبیعی استفاده و نیاز به سوخت فسیلی برطرف می شد. سه دری، پنج دری و شکم دریده فضای زمستان نشین را تشکیل می دهند.
تابستان نشین
در تابستان جهت تعدیل هوا، خانه لاری ها نیز مانند برخی خانه های تاریخی یزد، با ساخت بنا در جهت مناسب و ایجاد فضای تابستان نشین(معمولا در قسمت جنوبی بنا) به امر کمک می کردند. به این ترتیب این بخش از خانه در تابستان ها در سایه قرار می گرفت و بادگیر نیز به تهویه هوا می پرداخت. تابستان نشین از تالار، تالار طنبی، حوض خانه، پایاب و زیر زمین تشکیل می شود.
اتاق‌های گچ کاری شده
خانه لاری ها دارای اتاق های زیادی است که در این میان اتاق هایی با فضاسازی و معماری ویژه وجود دارد. دلیلی که این اتاق ها از سایر فضاهای خانه متمایز می شود، گچ بُری ها، نقش و خطوط زیبای آن هاست. این اتاق ها در حال حاضر به موزه تبدیل شده اند.
اتاق آینه
در خانه های اعیانی معمولا اتاقی برای گذران اوقات شادی، جشن، عقد یا تفنن در نظر گرفته می شد که تزیینات آن آینه کاری و گچ بُری بود. در قسمت تابستان نشین خانه لاری ها نیز اتاقی با نام “اتاق آینه یا حجله خانه” بدین منظور ساخته شده است، که علاوه بر آینه کاری و گچ بُری، پوسترهایی زیبا در آن به کار رفته که قدمت این تزیینات به ۵۰ تا ۶۰ سال می رسد.
تزیینات اتاق آینه
در بدو ورود به این اتاق، عکس های روی دیوار توجه شما را به خود جلب می کند، گویی این عکس های کاغذی توسط یکی از نوادگان خاندان، جمع آوری شده است. این پوسترها به صورت متقارن بر روی دیوارها تا روی دوال به کار رفته اند. هم چنین تزیینات گچ بُری و آینه کاری اتاق نیز بسیار زیبا هستند. هم چنین دَم گیری(دم به معنای لبه است و در مرحله نهایی تزیینات از روش دَم گیری بهره گرفته می شود) ظریفی با آینه دور قوس هلال تا کف طاقچه ها صورت گرفته است. طاقچه ای که وسط این اتاق قرار دارد، دارای بیش ترین تزیینات است.
حاشیه پوسترهایی که در اتاق مشاهده می شود همه مزین به آیینه کاری است. در تزیین بعضی از این عکس ها، آینه کاری به صورت دسته انجام شده است که برخی از این دسته ها به صورت طرح های اسلیمی هستند. این نوع طراحی باعث می شود این پوسترها به صورت یک قاب عکس تداعی شوند. برخی از تصویرهای به کار رفته در این اتاق مانند دو تصویر بزرگ و قرینه در قسمت هلالی سقف و انتهای بالای دیوار بنا به دلایلی از بین برده شده اند.
آینه کاری های اتاق
در طاقچه های اتاق آینه هایی با ابعاد ۴۰*۲۰ دیده می شود که هم به اتاق جلوه بخشیده و هم تصویر حیاط و شیشه های رنگی اتاق را در خود نشان می دهد و این باعث می شود زیبایی مناظر از هر سو برای بیننده قابل دیدن باشد. هم چنین این آینه ها در طول روز با منعکس کردن نور خورشید باعث افزایش نور اتاق می شوند و حتی اگر نور بر آن نتابد، ذات آینه اتاق را روشن تر می کند. زمانی که نور خورشید به شیشه های رنگی اتاق می تابد، نورهای رنگی ایجاد شده به آینه های ریز و درشت برخورد می کند، که باعث خلق فضایی بسیار زیبا در اتاق می شود. در تابستان نور خورشیدِ تابیده شده به اتاق نهایتا تا بالای طاقچه ها می رسد نه بالاتر از آن، یعنی نور روی تصویرها و آینه کاری های بالای طاقچه ها نمی تابد.
در یزد اغلب اتاق آینه را در بخش شمالی خانه که محل زمستان نشین بوده می ساختند، زیرا در زمستان و پاییز روشنایی اتاق ها کمتر از بهار و تابستان بود. هم چنین تابش نور خورشید بر آینه باعث ایجاد گرما حتی اگر کم، در اتاق می شد.
طبق تحقیقات، از این اتاق برای مراسم خاص مانند عقد، جشن و … استفاده می کردند. این اتاق باعث تمایز خانه لاری ها نسبت به سایر خانه ها می شود.
بادگیر
در بناهای تاریخی یزد، جهت تهویه هوا به صورت طبیعی، سازه ای بلند با دریچه هایی در بالای آن، بر فراز بنا می ساختند تا باد را به فضای داخل ساختمان هدایت کند که باعث خنک شدن هوا در خانه می شد. باد وزیده شده از سمت بادگیر با ورود به تالار، حوض خانه، زیرزمین و پایاب، کمبود رطوبت فضا را جبران می کرد. بادگیرهای ساخته شده در خانه های مسکونی علاوه بر عملکرد اصلی خود، منزلت اجتماعی صاحب خانه را نیز به نمایش می گذاشتند که ارتفاع و نوع تزییناتش تاثیر زیادی در این امر داشت.
بادگیرهای خانه لاری ها
بادگیر اصلی خانه لاری های یزد در کنار ایوان بزرگِ حیاط اصلی ساخته شده است. سایر بادگیرهای خانه که کوچک تر هستند در بخش های دیگر بنا ایجاد شده اند. تفاوت بادگیر اصلی این بنا با بادگیر سایر خانه ها این است که به جای قرار گرفتن بر محور اصلی حیاط، در گوشه ایوان ایجاد شده است.
اتاق زیر بادگیر
در فضای تابستان نشینِ خانه علاوه بر تالار اصلی، در برخی موارد گوشواره ها نیز از جریان هوای بادگیر بهره می بردند. اتاق بادگیر به فضایی گفته می شد که از هوای مطبوع بادگیر استفاده می کرد. تزیینات این اتاق به تزیینات ایوان شباهت دارد.
سرداب اصلی خانه
بناهایی مانند آب انبارها و فضاهای زیرزمینی که در زیر خاک فرو رفته اند، گرما و سرما را به صورت تدریجی جذب می کنند و به این ترتیب نوسان شدید روزانه و سالیانه را در خود نگه می دارند و باعث تعدیل دمای هوا می شوند.
در نزدیکی ایوان خانه لاری ها در حیاط بزرگ، سرداب اصلی خانه قرار دارد. عمق آن حدود ۶ متر و با پیمودن ۳۸ پله از کف حیاط به سرداب می رسید. دو شمسه رنگین در داخل سرداب جلوه ای خاص به آن داده است. از این فضای سرد جهت ذخیره و نگه داری گوشت، حبوبات و دیگر مواد غذایی قابل فساد، بهره می بردند. یک سرداب کوچک تر نیز در بخش غربی بنا ساخته شده است که چندان مورد استفاده قرار نمی گرفت.
ارتباط سرداب با حیاط
در خانه لاری های یزد سرداب ها یا انبارها، از طریق پله ها یا راهروهایی به حیاط ها راه داشتند. در زیرزمین خانه، فضاها جدا از هم و به صورت پراکنده ایجاد شده اند و به صورت محدود بعضی فضاهای آن با هم در ارتباط هستند. نمی توان این فضاها را به صورت یک طبقه مجزا محسوب کرد، گویی آن ها بخشی از فضاهای بالایی خود هستند که در ادامه به زیر زمین ختم شده اند.
مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت خانه
در مناطق گرم و خشک گِل و خشت رایج ترین مواد جهت ساخت و ساز بناها محسوب می شدند. شرایط اقلیمی در شهر یزد، سبک معماری مختص به خود را به وجود آورده بود. خشت و گِل عناصری دارای مقاومت حرارتی و ظرفیت گرمایی بالایی هستند که سطح خارجی آن ها، اشعه خورشید را جذب می کند. هم چنین مصالح بومی باعث می شد هزینه ساخت و ساز بناها مقرون به صرفه شود. سطوح بناها اغلب سفیدکاری می شد تا حرارت ایجاد شده در دیوارها توسط نور خورشید، کاهش یابد. در ساخت خانه لاری های یزد نیز مانند سایر بناهای تاریخی شهر، از مصالح بومی مانند گِل، آجر و خشت استفاده شده است.
معماری خانه لاری ها
نکته قابل توجه در ساخت خانه لاری ها این است که کف خانه از سطح کوچه پایین تر است، به چند دلیل: یک دلیل این که از همان خاکی که گودبرداری انجام می شد، برای ساخت خانه استفاده می کردند. دلیل دیگر مقاوم سازی خانه در برابر نیروهای تکان دهنده بود. هم چنین این روش در خانه تعادل حرارتی ایجاد می کرد. دلیل هوشمندانه دیگر این بود که این امر باعث می شد آب داخل کوچه به سمت باغچه ها و گودال خانه هدایت شود.
تزیینات به کار رفته در خانه لاری ها
در تمامی بخش های خانه مانند تالار، پنج دری، سه دری، مطبخ و حتی حیاط می توان ذوق و هنر فراوان معماران را در تزیینات به کار رفته مشاهده کرد. قاب بندی، سیم گِل کاری، کادربندی های بالای درگاه ها، ستون ها و سرستون های بلند ایجاد شده در دو طرف تالار، گره چینی درهای اتاق ها با شیشه های رنگی و آیینه کاری اتاق پنج دری از جمله این تزیینات هستند.
فضاهای آیینه کاری شده
شاخص ترین قسمت خانه با آینه کاری های بسیار زیبا، همان اتاق آینه است. در این اتاق آیینه کاری همراه با گچ بُری صورت گرفته که به صورت طرح های اسلیمی، ختایی، لوزی، نیم لوزی، گل، طرح بته جقه، طرح های نیم دایره هلالی، ستاره، گل آفتابگردان، شمسه و طرح های زیبای دیگر است.
عنصر فضا در معماری خانه لاری ها
در معماری ایرانی افزایش فضا از طریق حیاط ها، ایوان ها، روزنه ها و نورگیرها ایجاد می شد، یعنی از طریق پر و خالی کردن فضاها، ایجاد حیاط و ایوان تابستان نشین. معمولا در خانه های دوره قاجاریه، ایوان جنوبیِ سرتاسری به چشم می خورد.
فرم خانه لاری ها
این خانه معماری برونگرا دارد و در آن سازه های طاقی استفاده شده است. فرم هایی که در پلان این بنا به کار رفته غالبا هشت ضلعی، مستطیل و مربع است. این فرم های هندسی و قاعده مند، سنگینی خاصی به خانه داده که گویی بنا به زمین میخکوب شده است.
سلسله مراتب فضایی در معماری خانه لاری ها
سلسله مراتب فضاها در معماری ایرانی به مجموعه ای از فضاهای مجزا و محصور گفته می شود که ضمن حفظ محدوده و شخصیت خود و قابل تمایز و شناسایی بودن از سایر فضاها، یک مجموعه و واحد را تشکیل می دهند.
سلسله مراتب فضایی خانه لاری ها متشکل از هشتی، راهروها، حیاط، ایوان داخلی، اتاق ها و تالار است. این سلسله مراتب بر اساس عملکرد آن ها صورت می گیرد. در خانه لاری ها ایوان در وسط قرار دارد و سایر فضاها با طبقه بندی بر اساس خصوصی و نیمه خصوصی بودن، در اطراف آن ساخته شده است.
نقش نور در معماری خانه لاری ها
در معماری پس از اسلام از عنصر نور به مراتب بیش تر از دوره های قبل بهره برده شده است. در هنگام ورود به خانه لاری ها فرد از یک هشتی با یک نورگیر عبور کرده و به فضای روشن و باز حیاط وارد می شود. سپس فضای نیمه باز ایوان و راهروها را طی می کند و نهایتا به فضای بسته اتاق ها می رسد. این نوع نورپردازی، یعنی گذر از نور شدید حیاط به نور ملایم تر ایوان و راهروها و در نهایت نور کم اتاق ها، نشان دهنده همان سلسله مراتبی بودن فضاهای این خانه است. این گونه به نظر می رسد که هر فضا نسبت به اندازه نوری که دارد، شخصیتش تعریف می شود. به خاطر حفظ حریم اتاق ها، پنجره ها در ارتفاع بالا ایجاد شده اند و اتاق ها فقط از طریق همین پنجره ها نور خود را دریافت می کردند. تابش خورشید به شیشه های رنگی اُرُسی ها، نورپردازی زیبایی در اتاق ایجاد می کند و باعث می شود در ساعات مختلف روز شاهد تغییر رنگ در اتاق باشیم که فضایی رویایی و زیبا می سازد.
خانه لاری ها در زمان کنونی
خانه لاری ها سال ۱۳۶۳ توسط سازمان میراث فرهنگی یزد خریداری شد و نهایتا در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۳۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر از این خانه به عنوان “سازمان اسناد ملی استان یزد” استفاده می شود. این خانه به “موزه اسناد” و یکی از جاذبه های گردشگری استان تبدیل شده است. درِ اغلب اتاق های اندرونی خانه بسته است و نمی توان از آن ها بازدید کرد، اما زیبایی سایر بخش های خانه جبران بزرگی برای این امر است. می توانید به جز اسناد و اشیا تاریخی خانه، از سایر قسمت های آن عکس برداری کنید.
مسیر دسترسی و آدرس خانه لاری های یزد
یزد، خیابان امام خمینی، محله فهادان، مجاور عمارت کلاه فرنگی
برای رسیدن به خانه لاری های یزد می توانید از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس استفاده کنید که نزدیک ترین ایستگاه اتوبوس به آن، ایستگاه “سید مصطفی خمینی” است و در فاصله ۱.۵ کیلومتری خانه لاری ها قرار دارد. بقیه مسیر از ایستگاه تا خانه را می توانید پیاده طی کنید. تاکسی ها نیز می توانند شما را تا نزدیکی محله فهادان برسانند و ادامه مسیر باید پیاده طی شود.
ساعات بازدید:
همه روزه به جز ایام تعطیل
در نیمه اول سال: همه‌روزه از ساعت ۸ صبح تا ۲۱
در نیمه دوم سال: همه روز از ساعت ۸ صبح تا ۳۰/۱۹
هزینه بلیط:
هزینه بلیط برای بازدیدکنندگان داخلی: ۳۰۰۰ تومان
هزینه بلیط برای بازدیدکنندگان خارجی: ۲۰۰۰۰ تومان
سایر مکان های گردشی نزدیک به خانه لاری ها:
مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر، بقعه دوازده امام، بقعه سید گلسرخ و برج و باروی یزد
