مدرسه ضیائیه یزد یا زندان اسکندر

سلسله های محلی یزد

در طی تاریخ یزد، چند سلسله محلی مانند “اتابکان” و “آل مظفر” از این شهر ظهور کرده اند. برای در امان ماندن شهر از هجوم ایل مغول، سلسله اتابکان (که بعد از آل کاکویه روی کار آمده بود) آن ها را پذیرفت و روابط خوبی با این ایل برقرار کرد. این سلسله تا اواخر دوره ایلخانان (حکومت اولجایتو) بر یزد حکمرانی می کرد و پس از آن، سلسله آل مظفر، روی کار آمد.

رسم ساخت مدرسه توسط حکام

این سلسله های حکومتی باعث رونق و آبادانی و بالا رفتن اهمیت جایگاه علمی و فرهنگی یزد بودند، به طوری که شهر تبدیل به محلی برای تجمع دانشمندان شده بود. این مسئله، وزیران و خیرین را ترغیب می کرد تا مدارس زیادی را تحت نظارت و توجه حاکمان محلی ایجاد کنند. ساخت مدرسه تبدیل به رسمی نیکو در آن دوران شده بود. یکی از این مدارس ارزشمند که در دوره اتابکان تأسیس شد، “مدرسه ضیائیه” (معروف به زندان اسکندر) است که بانیِ ساخت آن، “مولانا ضیاءالدین حسین رضی بن مولانا شرف الدین علی” بود.

ماهیت اصلی مدرسه ضیائیه و زندان اسکندر چیست؟

روایات زیادی درباره ماهیت و هویت اصلی این بنا وجود دارد. تحقیقات زیادی در رابطه با هویت این بنا انجام نشده و “زندان اسکندر” توسط هیچ کدام از مؤلفان تاریخی یزد در کنار مدرسه ضیائیه معرفی نشده است. به طور نمونه “احمدبن حسین کاتب یزدی”(مؤلف تاریخ جدید یزد) و “جعفربن محمد جعفری” (مؤلف تاریخ یزد) که از مورخان قرن نهم ه.ق هستند، هیچ کدام به زندان اسکندر اشاره مستقیمی نداشته اند. حتی مورخی به نام “محمود بافقی” (قرن ۱۱ ه.ق) در نوشته هایش از جایی به نام زندان اسکندر نام برده، اما در کتابش “جامع مفیدی”، درباره مدرسه ضیائیه (بانی، سال ساخت و …) کاملا توضیح داده است. “عبدالحسین آیتی” هم، زندان اسکندر را محوطه ای درون یزد معرفی می کند، اما اسمی از مدرسه ضیائیه نبرده است.
از تمام این موارد می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که زندان اسکندر و مدرسه ضیائیه، دو بنای از هم مجزا هستند. اما آیا بنای کنونی که با نام زندان اسکندر می شناسیم همان مدرسه ضیائیه است یا زندان اسکندر یا هیچ کدام نیست؟ یکی از دلایل این ابهامات، نبودِ کتیبه احداث و سال ساختِ بنای کنونی و تحقیقات کامل و قابل قبول باستان شناسی است.
مؤلفان تاریخ، از دو مدرسه ضیائیه در یزد نوشته اند که یکی در محله “شهرستان” (بانی ضیاءالدین حسین رضی، سال اتمام ساخت ۷۰۵ ه.ق توسط پسرانش ) و دیگری هم طبق نوشته های جعفری و کاتب (قرن نهم ه.ق)، در بیرون از حصار شهر و در محدوده محله “سرپلک” (بانی خواجه ضیاءالدین محمد (دادیان)، سال اتمام ساخت ۷۸۸ ه.ق ) قرار داشته است. بانیان این دو مدرسه ساکن یزد بودند و در قرون هفتم و هشتم ه.ق (هم دوره با حکومت اتابکان و مظفریان) زندگی می کردند.
با مقایسه مشخصاتِ بنایی که در حال حاضر آن را با عنوان زندان اسکندر می شناسیم با مدرسه ضیائیه شهرستان، این دو نسبتی با هم ندارند. همچنین این بنا با مدرسه ضیائیه سرپلک هم یکی نیست، زیرا این محله(سرپلک) در خارج از حصار شهر بوده، در حالی که بنای زندان اسکندرِ کنونی، همیشه درون حصار شهر قرار داشته است. اما با توجه به منابع تاریخی و گفته های مردم محله فهادان، محوطه ای که از آن به “زندان اسکندر” یاد شده، همان بنای زندان اسکندرِ کنونی است.

مدرسه ضیائیه شهرستان یزد

در سال ۶۳۱ ه.ق، ساخت مدرسه توسط “ضیاءالدین حسین رضی” آغاز شد و ساختِ آن در سال ۷۰۵ ه.ق توسط دو پسرش یعنی “مولانا شرف الدین علی” و “مولانا مجدالدین حسن” به پایان رسید. طبق نوشته های تاریخی، خاندان رضی در یزد، به افرادی اهلِ علم، عدل و خیرات معروف بودند.

مشخصات مدرسه ضیائیه شهرستان

در “کتاب تاریخ یزد”، تألیف “جعفری”، “جامع مفیدی” نوشته “محمود بافقی”(مورخ دوره صفویه) و همچنین نوشته های “کاتب”، مشخصات بارز بنای مدرسه ضیائیه شهرستان را دو منار، ورودی مرتفع، قبه، کتابخانه، زاویه، باغچه، وجود دو مسیر آب در بنا و مهم ترین تزیینات مدرسه را “کاشی کاری” عنوان کرده اند. همچنین جعفری از خانه های خاندان رضی (که دارای با بادگیر و طنبی بودند)، حوض و حمامی با رختکن (بانی مجدالدین حسن) به عنوان بناهای اطراف مدرسه نام برده است.
طبق نوشته های کاتب و جعفری، رونق این مدرسه تا پایان حکومت مظفریان (۷۲۳ تا ۷۹۰ ه.ق) ادامه داشته است. کاتب، دلیل استقبال علما و طلاب یزدی و رونق مدرسه را حضور عالمی همچون “مولانا مجدالدین حسن” می دانست.

دلایلِ یکی نبودن مدرسه ضیائیه شهرستان با زندان اسکندرِ کنونی

طبق شرح وضعیت مدرسه ضیائیه شهرستان توسط بافقی، در دوران او، فقط دو مناره از مدرسه باقی مانده و بنا رو به تخریب بوده است، اما در قسمت گنبدخانه، یادگارنوشته هایی از اوایل قرن سیزدهم ه.ق، به چشم می خورد که نشان دهنده سلامت بنا حتی دو قرن بعد از گفته های بافقی است.
با مقایسه مشخصات مدرسه ضیائیه شهرستان و بنای کنونی زندان اسکندر، این گونه نتیجه گیری می شود که این دو بنا یکی نیستند و مدرسه ضیائیه شهرستان در جایی دیگر قرار دارد، شاید هم در طی قرون گذشته مناره و کاشی کاری های بنا از بین رفته یا به طور کل مدرسه ضیائیه شهرستان تخریب شده است.

آوردنِ نام زندان اسکندر در متون تاریخی

در نوشته های تاریخی تا دوره صفویه، از بنایی مشخص تحت عنوان زندان اسکندر نام برده نشده است. جامع مفیدی قدیمی ترین کتابی است که در آن نامی از بنای زندان اسکندر آورده شده که طبق آن، در دوره صفویه، بنایی با عنوان زندان اسکندر در محله شهرستان و نزدیکی مسجد چهل محراب، مشهور بوده است. مؤلفان تاریخ های یزد در قرن های ۹، ۱۱ و ۱۴ ه.ق، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از بنای زندان اسکندر یاد کرده اند. “محمدکریم پیرنیا”، اولین کسی است که زندان اسکندر کنونی را مدرسه ضیائیه خوانده است.
حسین کاتب در کتابش، به چاهی گنبددار اشاره کرده که زندان فتنه گران بوده و محل قرارگیریِ آن را در محله شهرستان، مجاور “دولت خانه مرتضی اعظم امیر غیاث مهریجردی” عنوان کرده است. به این ترتیب در زمان ورود اسکندر به یزد، مکانی برای زندانی کردن محکومان در شهر از قبل وجود داشته است.

افسانه ها و روایات درباره زندان اسکندر

اسم بنایی که در کنار حسینیه فهادان قرار دارد و از آن به زندان اسکندر یاد می شود، باعث شده است تا داستان ها و افسانه های زیادی در رابطه با ساخت و ماهیتش شکل بگیرد.

اسکندر بانیِ ساخت زندان اسکندر

یکی از معروف ترینِ این افسانه ها، ساخت قلعه ای به دستور اسکندر در منطقه ای (شهر یزد کنونی) بی آب و علف است که خودِ این داستان نیز روایت هایی متفاوت دارد.
اسکندر دستور داد قلعه ای در منطقه ای کویری بسازند. در آن جا نهری ایجاد و منطقه را آباد کردند تا محلی شود برای تبعید و دور نگه داشتن دشمنانش و نام این زندان را “کثه” (شاید کثه، آبادیِ متصل به یزد، با نام کسنویه یا کثنویه بوده باشد) گذاشت. این افسانه باعث شد تا یزد را “زندان اسکندر یا ذوالقرنین” بدانند. بنا بر این افسانه، با گذشت زمان، زندان تبدیل به مدرسه ای مهم شد به طوری که در قرن هشتم ه.ق، افرادی سرشناس در آن جا به تحصیل و تدریس مشغول بودند.
روایت بعدی این است که زمانی که با بزرگ شدن فتنه بزرگان حکومتی ایران، اسکندر تصمیم به کشتن آن ها می گیرد، ارسطو او را از این کار باز می دارد. به این ترتیب، با مشورت ارسطو، چاهی گنبددار در محل کنونی شهر یزد، ساختند و به جای کشتن دشمنان، آن ها را در آن زندانی کردند.

دیدگاه حافظ نسبت به یزد

اینطور که معلوم است، حافظ در سفری که به شهر یزد داشت، به قدری از غربت و گرفتگی آن جا غمگین شد که نوشت:

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت / رخت بربندم و زی ملک سلیمان بروم

البته بنای کنونی زندان اسکندر در زمان زندگانی حافظ، آباد بوده و نمی تواند مکانِ مورد نظر حافظ در این شعر باشد و طبق گفته های “عبدالعظیم پویا”(محقق یزدی)، منظور حافظ از زندان سکندر، با توجه به افسانه های موجود در آن دوره، همان شهر یزد بوده است.

خانه ای از خاندان رضی

یکی از قوی ترین و البته منطقی ترین حدس هایی که در رابطه با ماهیت اصلی زندان اسکندر کنونی وجود دارد این است که این بنا، یکی از خانه های خاندان رضی بوده است.
شاید مورخان برای جذابیت دادن به نوشته هایشان، به این افسانه ها پر و بال داده اند. موقعیت قرارگیری شهر یزد در منطقه ای کویری و محصور بودن توسط بیابان ها و دور بودن از مناطق پر رفت و آمد، دلیلی خوب برای قوت گرفتن این افسانه ها بود. اما این ها در حد داستان باقی می مانند، زیرا آیتی، طبق یافته های پیرنیا، قدمت شهر یزد را مربوط به قبل از اسکندر و دوره مادها می داند.

موقعیت قرارگیری زندان اسکندر کنونی

قدیمی ترین بنای شهر یزد، “بقعه دوازده امام” در محله فهادان (یکی از محلات کهن یزد و درون حصار قدیم شهر) است که بنای موسوم به زندان اسکندر در کنار آن و همچنین حسینیه فهادان قرار دارد. بین زندان اسکندر و حسینیه، محوطه ای ناموزون در جبهه جنوبی وجود دارد. از طرف جبهه شمالی، بنا با یک خانه مرتبط است و ایوان شمالی بنا به حیاطی کوچک باز می شود و این حیاط راه ارتباطی با خانه جنوب شرقی و اتاق بادگیر است. ضلع شرقی به دیوار می رسد و ضلع غربی اکنون ورودی اصلی بنا است. روبروی این ورودی پارکی نسبتا بزرگ قرار دارد.

مراحل ساخت بنا

طبق گفته های محمدکریم پیرنیا، این طور به نظر می رسد که این بنا در طی چند مرحله تکمیل شده است. در ابتدا در دوره هجوم مغولان، گنبدخانه با هدف آرامگاهی (قبل از کاربرد مدرسه ای) ایجاد شده است. یکی از نوادگان سازنده گنبد، بعد از گذشت ۱۰۰ سال از ساختِ آن، در اوایل قرن هشتم ه.ق، در کنار آن، بنای مدرسه را ایجاد می کند. گنبدخانه را “مَدرس”(محل درس دادن) قرار می دهد و برای ارتباط با مدرسه، درگاهش را رو به مدرسه باز می کند. از طریق هشتی هم می توان به مَدرس وارد شد.

معماری زندان اسکندر

معماری این بنا به شیوه آذری و علاوه بر سادگی، خاص و زیبا است. استفاده از خشت خام در ساخت بنایی به این بزرگی و پابرجا ماندنش در طول قرون، می تواند نشان دهنده مهارت معماران آن باشد. البته بهره بردن از خشت خام در این اقلیم، دلیلی بر استقامت بنا در طی سال ها بوده است. در تزیین بنا، کاشی کاری های زیادی به کار نرفته است. از عناصر مهم زندان اسکندر، گنبدخانه و ایوان مرتفع آن است.

اجزای بنا

این بنا علاوه بر گنبد و گنبدخانه معروفش، از بخش هایی مانند میانسرا، ایوان در سه ضلع، اتاق های زیاد، اتاق بادگیر، شبستان، پایاب، چاه و سرداب وسط حیاط، تشکیل شده است.
یک حیاط بزرگ و کوچک در میان این بنا قرار دارد که اتاق ها و ایوان ها دورتادور آن ها قرار دارند. در زندان اسکندر، دو میان سرا و سه ایوان وجود دارد که سایر اجزای بنا در اطراف میانسرای بزرگ قرار گرفته اند. در میانسرا علاوه بر ایوانچه مقابلِ حجره ها، چهار ایوان بلندتر هم وجود دارد. گنبدخانه بنا هم به ایوان شرقی متصل است.

گنبد

یکی از علل اهمیت این بنا، کاربرد شیوه ماهرانه در ساخت گنبدش است که باعث ایجاد مسیری جدید در ساخت مدارس اسلامی دوره مغول (اتابکان) بود. همچنین تزیینات گچبری، نقاشی و کتیبه های خاص، این بنا را منحصربه فرد کرده است.
ارتفاع گنبد مدرسه ضیائیه واقع در ضلع جنوبی بنا و از جنسِ خشت و گِل (احتمالا پوسته بیرونی آن از آجر ساخته شده) ۱۸ متر است. این گنبدِ دوپوسته پیوسته، به شکل نیم دایره توسط فیلپوش های (جهت گوشه سازی از این تکنیک استفاده می شود) چهارطرفه روی دیوارها قرار گرفته است. به این شکل، فضای چهارضلعی به هشت و بعد هم شانزده ضلعی تقسیم شده است. گنبد بنای مدرسه ضیائیه نمونه ای عالی از اسکُنج یا سِکُنجِ (تکنیک گوشه سازی) ساده با طاقبندی محسوب می شود. دورتادور ساقه گنبد، قطاربندی زیبایی با آجر و کاشی معلقی دیده می شود. پوسته بیرونی گنبد دارای قوس شبدری تند است که هم ظاهر آن را زیبا کرده و هم توانایی حمل بار بالایی دارد.

تزیینات گنبد

این گنبد در ابتدا ساده و بدون تزیینات رنگی و کاشی کاری بوده است، اما اکنون به نقوشی در رنگ های طلایی و لاجوردی مزین شده است.

گنبدخانه

گنبدخانه از خشت خام ایجاد شده و دارای پلانی مربع و اضلاع آن ۸/۸ متر است. در این بنا بر خلاف سایر بناهای مشابه، گنبدخانه به جای قرار گرفتن در پشت ایوان، در کنار آن واقع است که شاید دلیلش، ساخت این دو فضا در دوره های متفاوت باشد.

تزیینات فضای داخلی گنبدخانه

یکی از بخش های اصیل این بنا و مربوط به دوره اتابکان، فضای زیرِ گنبد است. زمانی که زیر گنبد می ایستی، آنقدر ارتفاع زیاد است که برای دیدن سقف، باید سر را کاملا به عقب برد. دیدن این عظمت و زیبایی تحسین هر فردی را برمی انگیزد.

اتاق بادگیر

در مناطق گرم و خشک و نواحی کویری ایران مانند یزد، سازه ای بلند با دریچه هایی در بالای آن بر روی سقف خانه ها ایجاد می کردند تا باد را به داخل خانه بیاورد. با وزش باد، هوا از طریق دهانه های بادگیر وارد بدنه آن می شد و سپس باد از طریق دریچه های تعبیه شده در سقف اتاق یا تالار، به داخل فضای ساختمان راه پیدا می کرد. به این ترتیب داخل ساختمان در ایام تابستان خنک نگه داشته می شد. در بنای مدرسه ضیائیه هم، اتاقی است که بادگیر بالای آن قرار دارد و به آن “اتاق بادگیر” گفته می شود.

شبستانِ بنا

این بنا شبستان بزرگی دارد که محرابش دارای طراحی زیبایی است. همچنین رواق هایی بزرگ و کوچک هم در نقاط مختلف بنا، ساخته شده اند.

چاه و سردابِ وسط حیاط

در وسط حیاط زندان اسکندر، چاهی با قطر تقریبا ۴ متر قرار دارد که با طی کردن پله ها، به فضای نمور و تاریک سردابی می رسید که عمقی حدود ۷ متر دارد. دلیل به وجود آمدن این چاه، ریزشِ پایاب میان صحن است.
منشأ آب جاری در پایاب زندان اسکندر، طبق نوشته های “ایرج افشار” در کتاب “یادگاری های یزد” (با استناد به گفته اهالی محل)، “قنات اله آباد” است.
اکنون بر روی این چاه دریچه ای فلزی قرار داده اند تا خطری برای بازدید کنندگان نداشته باشد. با نگاه کردن درون این چاه، حسی عجیب و جالب به آدم دست می دهد و گویی در تاریخ غرق می شوی.

افسانه چاهِ زندان اسکندر

در رابطه با این چاه افسانه ای وجود دارد که آن را سیاه چاله زندان اسکندر می خوانند که در زمان اسکندر مقدونی، زندانیان و تبعیدیان را درون آن می انداختند.

تزیینات یا آرایه های سازه ای موجود در بنا

فضای داخلی گنبدخانه، به وسیله اندودِ گچ، به رنگ سفید درآمده است. تزیینات به کار رفته در این فضا به دو دسته تقسیم می شود:
طاق نماهایی به شکل خُنچه پوش یا خوانچه پوشِ (قوسی نزدیک به نیم دایره) تخت، دیوارها را به سه قسمت، در میان پهن و در دو طرف باریکتر، تقسیم کرده اند. اشکالی شبیه به گلدان های برجسته، بر لبه میانی طاق نماها، ایجاد شده است. ایجاد این موتیف های(طرح های مکرر) گلدانی، در این دوره ها، در بناهای تاریخی شهر یزد رواج داشته است.
در طی مرمت های صورت گرفته در سال ۱۳۷۹ ه.ش در این بنا، دو در از جنس چوب درخت چنار، با نقوش مشبک گِره در ضلع شمالی و شرقی فضای گنبدخانه، به آن اضافه کرده اند.

تزیینات یا آرایه های رنگی

کتیبه ها: دورتادور سقف، کتیبه ای با عنوان “کتیبه شکرگاه گنبد” به جای مانده که بخش زیادی از آن از بین رفته است و بر روی آن طرح طره چینی با رنگ لاجوردی با ارتفاع حدودی ۱۲۸- ۱۲۹ سانتیمتر، خط کوفی مُزَهَّر و آیه ۲۵۵ “سوره بقره” مشاهده می شود.
داخل نغول یا طاق نماهای بالای سِکُنج ها، کتیبه های تک عبارتی (با عبارات الحمد لله، الشکرالله، الثناء لله) با خط کوفی تزیینی به همراه خط کشی با رنگ لاجوردی وجود دارد که به جز چند مورد، بقیه شان بر اثر ریزش و فرسایش، خوانا نیستند.
در زیر قسمت چپیره (جمع کردن گوشه ها جهت گوشه سازی)، کتیبه هایی داخل یک نوار (مانند بقعه شاه کمال و سیدرُکن الدین) با خط کوفی مُزَهَر با رنگ لاجوردی و ارتفاع ۹۰ سانتی متر کار شده است. این کتیبه ها با “بسم الله” شروع می شوند و متن آیات ۲۴، ۲۵ و ۲۶ “سوره یونس” روی آن ها نوشته شده است.

آرایه های اسلیمی داخل سِکُنج ها: داخل سِکنج ها، آرایه های اسلیمی(گل و بُته) به صورت نقاشی، دیده می شود که متنوع هستند و با یکدیگر متفاوت. این طرح ها با استفاده از قلم گیریِ رنگ سیاه رقیق و نقوشی با رنگ قرمز جگری و لاجوردی ایجاد شده اند.

تکنیک های به کار رفته در تزیینات رنگی بنا

مواد به کار رفته در لایه آستر

لایه آستر در بناهای تاریخی ایران از گچ، خاک رُس و خاک تشکیل می شد. در بنای زندان اسکندر کنونی، برای کاربردهای متفاوت، به این ماده، ماسه و کاه هم اضافه شده است. خاصیتِ چسبندگی گِل با افزودن ماسه کم می شود و کاه از ترک خوردن آستر جلوگیری می کند. آسترِ کاهگلی بنا به دوران ساخت آن برمی گردد و با گذر زمان بر اثر حمله موریانه ها، دچار تخریب شده است و تحمل حمل لایه های رویی را ندارد.

لایه بستر در نقاشی های دیواریِ بنا

گچ با شرایط اقلیمی ایران سازگاری بیشتری دارد و به همین دلیل در اغلب بناها، دیوارنگاره ها دارای بستر گچی هستند. در نقاشی های دیواری لایه بستر، ضخامتِ کمتر(حدود ۲ تا ۳ میلی متر) و دانه بندی ریزتری نسبت به لایه آستر دارد. در این بنا، فقط یک لایه بستر، سطح آستر را پوشش داده است که به صورت یکدست روی سطح سیمگِل قرار گرفته است. گچ، ماده اصلی تشکیل دهنده لایه بستر است و رنگ گچِ به کار رفته در لایه بستر، تیره تر از لایه تدارکاتیِ اجرا شده بر روی آن است. برای اجرای لایه تدارکاتی و بومسازی، گِل سفید به کار گرفته شده است. در یزد، جهت بومسازی، معمولا یک لایه کتیرا یا مخلوطی از کتیرا و سریشم بر روی سطح بستر اجرا می شود.
بر اساس تحقیقات و آزمایش های صورت گرفته بر روی رنگ های به کار رفته در بنای مدرسه، جنس رنگِ ماده استفاده شده در تزییناتِ رنگی فضای داخلی گنبدخانه بنا، تمپرای صمغی است.

ویژگی تزئینات زندان اسکندر

برای اجرای تزیینات در این مدرسه، ابتدا طرحی اولیه ترسیم و بر اساسِ آن، تقسیم بندی فضایی در تمام بدنه بنا صورت گرفته است. سپس با یک تقسیم بندی جزئی تر (برای تقسیم بندی اولیه و جزئی تر، روی گچِ بستر خط می انداختند)، روی تمام سطوح به صورت حساب شده، تزیینات نقاشی دیواری مختلف اجرا شده است.

نحوه کشیدن طرحِ تزیینات

در این بنا، کشیدن طرح به صورت های متفاوتی انجام شده است. در برخی نقاط، طرح روی بستر منتقل شده و بعد با قلم موی خیس روی آن یا جداگانه با بهره گیری از رنگ، خطوط کلی طرح رسم شده یا در برخی موارد برای کشیدن طرح های دایره ای شکل، از ابزاری مثل پرگار استفاده شده است که در مرکز دایره ها و نگاره ها، نقاطی که سوزنِ پرگار قرار داشته، به چشم می خورد. قلمگیری ها نیز با رنگ های قرمز، سیاه و خردلی روی سطح بستر اجرا شده است. در مواردی هم، با استفاده از رنگ آمیزی، مساحت مورد نیاز جهت اجرای تزیینات را مشخص می کردند.

مصالح به کار رفته در بنای زندان اسکندر

در تکیه گاهِ گنبدخانه بنا، آجرهایی در طول و ارتفاعِ ۵ × ۲۲ و ۴ × ۲۰ سانتی متر و خشت هایی در طول و ارتفاعِ ۲۷ × ۵/۵ و ۵/۲۶ × ۴/۵ و ۵ × ۲۱ سانتی متر، استفاده شده است. همچنین در ساخت بدنه، هم خشت و هم آجر به کار رفته که برای خشت ها از ملات گِل و برای آجر از ملاتِ گچ بهره گرفته شده است.

موزه زندان اسکندر

درون گنبدخانه، سنگ قبرهای قدیمی و کتیبه هایی، پشت حفاظی شیشه ای قرار گرفته است و به عبارتی آن را به موزه ای کوچک تبدیل کرده اند.
برای حفظ ظاهر اولیه بنا، مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر، در سال های اخیر با خشت مرمت شده است. این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی، با شماره ثبت ۷۷۰ در تاریخ ۲۳/۱۲/۱۳۴۶ ه.ش، در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر است نزدیک به :
بقعه دوازده امام
خانه لاری ها
مسجد چهل محراب
موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده
هتل سنتی فهادان
هتل کهن کاشانه یزد
مسجد جامع یزد

آدرس: یزد، خیابان امام، محله فهادان

زمان بازدید:
همه روزه: ساعت ۸ تا ۲۰
روزهای تعطیل: ساعت ۸ تا ۱۹