باغ پهلوان پور مهریز

باغ پهلوان پور یکی از زیباترین و وسیع ترین باغ های روستایی یا خانی ایرانی است و در باغ شهرِ مِهریز قرار دارد و قدمت آن به اواخر دوره قاجار برمی گردد. این باغ به رسمِ باغ های دوره قاجار،رابطی بود میانَ معماری پیشین و معاصر. این باغ در فصل پاییز به دلیل وجود درختان سر به فلک کشیده زیبایی اش دو چندان می شود.
مجموعه ورودی، عمارت کوشک یا شربتخانه، عمارت زمستانخانه، ساختمان سرایداری، آشپزخانه و حمام، از جمله اجزای این باغ هستند.

مِهریز و تاریخچه آن

مهریز باغ-شهری است که در گذشته های دور به آن “مِهرگرد” و بعد از آن نیز “مِهریجرد” گفته می شد. طبق منابع موجود، این شهر را “مهرنگار” دختر “انوشیروان” بنا کرده است. این شهرستان، باغ ها و مزارع زیادی دارد و به همین دلیل مردمش بیشتر به کشاورزی و دامپروری مشغول بودند.

منطقه مهریز را می توان یکی از کهن ترین سکونت گاه های کویری در ایران به شمار آورد که برای ثابت کردن این مسئله، وجود سنگ نگاره های متعلق به دوران پیش از تاریخ در منطقه کوه ارنان یا دخمه ای بسیار قدیمی در پلنگ کوه نزدیک مهریز(محل سکونت زرتشتیان در سده های بعد از اسلام) و یا یافتن خشت هایی متعلق به دوران مادها در سکونتگاه باستانی غربالبیز و آثار سکونت در دوران قبل از اسلام در منطقه باستانی فرافر، قطعا کافی است.

ساخت مهریز توسط دختر انوشیروان

این متن درباره بنا کردن مهریز توسط دختر انوشیروان نوشته شده است:
“قَصَبه مهریجرد که از تعریف و توصیف مستثنی است، در زمانی که چهار بالش سلطنت ممالک عجم به وجود پادشاه عدالت انوشیروان آرایش یافت، خطه یزد را به اقطاع مهرنگار صبیه خود که ملکه ایران بود مقرر فرمود. آن بانوی عظمی به احداث قری و اجرای قنوات فرمان داد. فرمانبران در هشت فرسخی یزد قنات مهرپادین حفر نموده، طرح بیوتات و باغات و سرا و دکاکین انداخته در اندک روزی، رشک قصور جنان و روضه رضوان گشت و محله مهرآباد معمور ساخته، قصبه مذکور را به نام حجله نشین سرادق سلطنت مهرگرد موسوم نمودند و به مرور زمان به مهریجرد اشتهار یافت و همچنین در حوالی مدینه میبد دیهی دیگر احداث نموده مهرجرد نام نهادند”

آثار تاریخی و طبیعی مهریز

مهریز دارای آثار تاریخی و طبیعی دیدنی مانند “باغ پهلوان پور”، “قلعه مهرپادین” (متعلق به قرن ۸ ه.ق)، “کوه ریگ”، “سرو کهنسال منگاباد” (با عمر حدود ۲هزار سال و دومین موجود زنده یزد بعد از سرو ابرکوه)، “چشمه و پارک غربالبیز”، “قلعه خورمیز”، “باغ خوشنویس” (دوره قاجار)، “ارگ سریزد”، “دروازه باستانی فرافر” و … است. همچنین پارک های زیادی در شهر وجود دارد که بزرگ ترین آن ها پارک “کوثر یا حسن آباد” (آب جاری در این پارک از قنات حسن آباد تأمین می شود) در بخش جنوبی شهر است که سطح آن حدودا ۸۰۰۰۰ مترمربع است.

چشمه های مهریز

دو چشمه معروف مهریز، “غربالبیز و دامگاهان (دون گاهون)” نام دارند و نقش مهمی در حوزه کشاورزی این شهرستان ایفا می کنند. چشمه غربالبیز در فاصله ۳ کیلومتری شهر و کنار روستای “مدوار” واقع شده و منشأ آن، ارتفاعات “لاخسه” است. این چشمه در سال های پرآبی، همیشه آب دارد و در غیر این صورت از اسفند تا شهریور می توان از دیدن جریان آب در آن لذت برد.
منشأ چشمه دامگاهان هم محلی به نام “دامگاهان” واقع در امتداد ارتفاعات “شیرکوه” است که از آب شدن برف های زمستانیِ این منطقه تأمین می شود. در ماه های فروردین و اردیبهشت این چشمه آب فراوان دارد و تا مرداد نیز پرآب است.
شهرستان مهریز که در ۳۰ کیلومتری شهر یزد قرار دارد، از شمال به یزد می رسد، استان کرمان و شهرستان خاتم در سمت جنوبش قرار دارند و از شرق به بخشی از استان کرمان و از سمت غرب به استان فارس و قسمت مرکزی تفت راه دارد.

باغ های تاریخی روستایی یا خانی

به باغ هایی که در روستاها و حاشیه آن ها ایجاد می شدند “باغ های تاریخی روستایی یا خانی” گفته می شود. این نوع از باغ ها متعلق به خوانین محلی بودند و در محدوده روستاها ایجاد می شدند و هدف از ساخت آن ها فقط باغبانی نبود و محل زندگی یا تفریح صاحبانشان یعنی بزرگان و خان ها، محسوب می شدند. هنوز تعداد زیادی از این نوع باغ ها در ایران ناشناخته باقی مانده اند و اغلب باغ های روستایی شناسایی شده، متعلق به حاشیه کویر مرکزی ایران هستند. قدمت تاریخی این باغ ها متنوع است (سلجوقی، صفویه، زندیه و … البته تعداد زیادی از باغ های متعلق به این دوره ها باقی نمانده است)، اما اغلب مربوط به دوره قاجار و بعد از آن، دوره پهلوی اول هستند. باغ پهلوان پور مهریز، باغ خان یزد و باغ های شهر بیرجند از جمله این نوع باغ ها به شمار می روند.

معماری باغ های روستایی

بیشترین فضای این باغ ها، محوطه ای باز با حدودی مشخص بود تا قابل تشخیص از محیط اطرافش باشد. عمارت(کوشک)، درون باغ یا در حاشیه آن بنا می شد. باغ های خانی با نقشه ای مربع یا مستطیل شکل و دارای طرح های متنوعی هستند. در برخی از آن ها کوشک در میان باغ ایجاد می شد و در برخی کنار یا انتهای باغ. بعضی از این باغ ها مُطبق و بعضی هم دارای حیاط ورودی اند. عمارت باغ ها معمولا نسبت به سایر بناهای اطرافشان، مجلل و مشخص بودند.

مساحت باغ ها

این باغ ها بر خلاف باغ های شاهی که مساحتشان از ۱۵ هکتار به بالا بود، در مساحتی تقریبا کمتر از یک هکتار تا ۱۵ هکتار ساخته می شدند و اغلبشان یک تا دو هکتار مساحت داشتند.
شیب امتداد اصلیِ باغ های روستایی به صورت میانگین تقریبا ۵/۲ درصد و تعداد زیادی از آن ها دارای شیب ۵/۱ تا نهایت ۵ درصد بودند. باغ های ایوان کیف، منظریه صدری سعید آباد و طاباغا باغی تنها باغ هایی با شیب ۸ درصد و به شکل مطبق هستند.

سرانجامِ باغ های روستایی

تعداد زیادی از این باغ ها هنور پابرجا هستند و جالب این که مورد استفاده هم قرار می گیرند. آسیب های وارده به آن ها، با وجود نیاز به آب برای پوشش گیاهیشان آن هم در مناطق گرم و خشک، آنقدر زیاد نبوده که دیگر قابل شناسایی نباشند. شاید یکی از دلایل حفظ این باغ ها، علاقه مالکان آن ها و همچنین ساکنان روستا به عنوان میراثی از گذشته، در طول زمان بوده است. همچنین اهمیت این باغ ها برای اهالی بیشتر به دلیل مفید بودنشان در طبیعت روستا است نه یک اثر تاریخی. شاید مهم ترین دلیل حفظ باغ های روستایی توسط نسل های بعدی، انتخاب هوشمندانه سازندگان آن ها نسبت به موقعیت قرارگیری باغ ها در روستا و تأثیر وجودشان در زندگی ساکنین و همچنین از بین نرفتن پوشش گیاهی و تخریب باغ، به دلیل ایجاد آن در محل مناسب نسبت به مساحت و میزان مصرف آبشان بوده است. البته این دلایل برای باغ های شاهی صدق نمی کند.

شباهت باغ های روستایی و شاهی

الگوی ساخت باغ های روستایی بسیار به باغ های شاهی شبیه اند و با وجود کوچکتر بودن ابعادشان، از نظر جزییاتِ اجرایی، چیزی از باغ های شاهی کم ندارند.
با گسترش شهرنشینی، تعداد زیادی از باغ های درون یا حاشیه شهرها تخریب شده اند، اما خوشبختانه اغلب باغ های روستایی همچنان پابرجا مانده و حتی دستخوش تغییرات درونی زیادی نبوده اند. به همین دلیل با دیدن آن ها می توان حال و هوای تاریخی و قدیمی شان را حس کرد.

باغ پهلوان پور

در محله مزویرآباد مهریز (۴ کیلومتری شهر مهریز)، باغی بزرگ و زیبا با نام “باغ پهلوان پور” وجود دارد که گویی “حسن ملارضا” آن را در اواخر دوره قاجاریه ساخته و بعد از او هم، این باغ در اختیار دامادش “علی پهلوان ” قرار گرفته است. باغ پهلوان پور که از نوع باغ های “روستایی یا خانی” است، به عنوان باغی جهانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

طرح و معماری باغ پهلوان پور

باغ پهلوان پور دارای نقشه ای مستطیل شکل و معماریِ کوشکی و دارای حیاط مرکزی است که عمارت کوشک اصلی در میان آن قرار دارد. باغ های ایجاد شده در دوران قاجار به نوعی رابطی میان معماری گذشته های دور و معاصر هستند. از معماری باغ پهلوان پور می توان اینگونه برداشت کرد که، ساخت آن، روندی رو به جلو از باغسازی قدیمی ایرانی، به سمت باغسازی امروزی بوده است.

اجزای تشکیل دهنده باغ پهلوان پور

مجموعه ورودی، عمارت کوشک یا شربتخانه، عمارت زمستانخانه، ساختمان سرایداری، آشپزخانه و حمام، این باغ بزرگ را تشکیل می دهند.

مجموعه ورودی باغ

در مجموعه ورودی باغ، برج، اصطبل و کاهدان قرار دارد. با وجود ساخته شدن این بناها در دوره قاجار، شاهد تزیینات دوره زندیه بر روی برج باغ هستیم.

عمارت کوشک اصلی یا شربتخانه

معمولا عمارت کوشک در محور اصلی باغ، بین مرکز و انتهای آن ایجاد می شد، به این ترتیب نسبت به سایر نقاط، دارای چشم انداز بهتری بود. عمارت کوشک باغ پهلوان پور، یکی از زیباترین بخش های آن محسوب می شود و در محور اصلی باغ قرار دارد. این قسمت، دارای سقفی گنبدی با روزنی در میان آن است. این بنا در دو و نیم طبقه یا سه سطح، در دوره قاجار ساخته شده است. فضای داخلی عمارت از تالار، حوضخانه و گوشواره تشکیل شده است. آب قنات حسن آباد، بعد از گذر از میان عمارت کوشک به باغ می رسد. مقابل این عمارت حوضی قرار دارد که آب بعد از ریخته شدن در آن به سمت جوی های باغ روان می شود.

عمارت زمستانخانه

عمارت زمستانخانه باغ پهلوان پور در دوره پهلوی اول ساخته شده است. برای سپری کردن ایام سرد زمستان، آن هم زمانی که خبری از وسایل گرمایشی امروزی نبود، بنایی را در سمت تابش نور آفتاب می ساختند که به آن “زمستانخانه” گفته می شد. عمارت زمستانخانه این باغ که از اتاق های نشیمن، طنبی، پستو و مطبخ تشکیل شده است، به صورت یک طبقه بنا شده.

سایر اجزای باغ پهلوان پور

با ورود به باغ، در بخشی از آن، آثاری از بنای قدیمی که مدتی است از زیر خاک بیرون آورده شده، دیده می شود که همان حمام و انباری باغ است که در کنار ساختمان آشپزخانه واقع بوده. خدمه و کارگران هم در ساختمانی واقع در ضلع شمالی باغ زندگی و کار می کردند.

جریان آب درون باغ

یکی از زیبایی های این باغ، وجود آب های جاری و روان در آن است. آب در این باغ از محور اصلی عبور می کند. همچنین در دو محور دیگر نیز شاهد جریان آب هستیم که درختان زیبای باغ در نزدیکی و حاشیه آن کاشته شده اند که به نوعی نظمی خاص به باغ داده اند.

منشأ آب های درون باغ پهلوان پور

منشأ اصلی این آب ها، قنات “حسن آباد” است که آب این قنات فقط در باغ پهلوان پور به صورت مستقیم عبور می کند. اما آبیاری این باغ بزرگ فقط از طریق قنات حسن آباد نیست و دو رشته آب دیگر از قنات های “مزویرآباد” و “شاه حسینی” هم، باغ را سیراب می کنند. باغ پهلوان پور نسبت به ابعاد و اهمیتش، ۱۶ حقابه یا همان سهمیه آب دارد و ۱۲ روز یک بار، هر دفعه به مدت ۱۰ تا ۱۲ دقیقه (سبو یا زمان هر حقابه) آب وارد باغ می شود.

پوشش گیاهی باغ پهلوان پور

درختان میوه دار باغ پهلوان پور، بادام، انار، خرمالو و … هستند که با توجه به آب و هوای گرم و خشک یزد، کاشت این درختان در باغ، نشان دهنده آب و هوای مطبوع و خنک این ناحیه است. همچنین درختان کهنسال و تنومند چناری را می توان در دو سمت جوی اصلی باغ مشاهده کرد.

زیبایی های باغ پهلوان پور

بعد از فصل بهار و دیدن شکوفه ها و سبزی درختان در این باغ، قطعا یکی از زیباترین فصل های این باغ، فصل پاییز است. با ورود به آن، فرشی از برگ های زرد و نارنجی را روی زمین می بینی و صدای خرد شدنشان زیر پا، حسی خوب به آدم می دهد. طراوت جاری بودن آب در جوی ها و زردی برگ ها، ترکیبی جادویی در باغ پهلوان پور ایجاد می کند که دیدنش برای هر کسی واجب است.
در بخشی از محوطه باغ، تخت های چوبی برای نشستن گذاشته شده است. زمانی را روی آن ها بنشینید و ببینید چطور صدای جریان آب، زمزمه باد در درختان و همهمه پرندگان روحتان را تازه خواهد کرد. راه رفتن در کنار جوی های باغ و گذشتن از کنار درختان چنار زیبایش، لحظات خوبی را برای هر فرد رقم می زند.

اقامت در دلِ تاریخ

در قسمت زمستانخانه و ساختمان سرایداری باغ پهلوان پور، ۱۳ اتاق (سوئیت) جهت اقامت در نظر گرفته شده است که سبکی بوم گردی دارد. اتاق های آن هم دارای تخت است و هم به صورت کف خواب.
فاصله این اقامتگاه تا مرکز شهر یزد ۴۷.۶ کیلومتر (۴۳ دقیقه)، تا فرودگاه بین المللی شهید صدوقی یزد ۵۳ کیلومتر (۴۶دقیقه)، تا ایستگاه راه آهن یزد ۴۵.۲ کیلومتر (۳۸دقیقه) و تا پایانه مسافربری یزد ۴۷.۹ کیلومتر (۴۱ دقیقه) است.
باغ پهلوان پور با شماره ثبت ۶۳۳۴، در تاریخ ۷/۷/۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. همچنین این باغ زیبا در طی نشست سی و پنجم(۲۰۱۱ میلادی)، با شماره ثبت ۱۳۷۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

آدرس باغ پهلوان پور: یزد، مهریز، محله مزویرآباد، شهرک شهید زارعین

زمان بازدید: همه روزه به جز ایام تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۱ رمضان، رحلت پیامبر، رحلت امام خمینی، شهادت امام جعفر صادق(ع)

ساعت بازدید: ۸ صبح تا ۱۱ شب